	Home \| Databases \| WorldLII \| Search \| Feedback Niue Consolidated Legislation

Home | Databases | WorldLII | Search | Feedback

Niue Consolidated Legislation

You are here: PacLII >> Databases >> Niue Consolidated Legislation >> Ko e Fakatufono - Tohi Fakave A Niue

Database Search | Name Search | Noteup | Download | Help

Ko e Fakatufono - Tohi Fakave A Niue

KO E FAKATUFONO -TOHI FAKAVE A NIUE
VEHEVEHEAGA

VALA 1
KO E FAKATUFONO PULE FAKATONU A NIUE

1 Pule Malolo faka-Fakatufono kua Fakave ki loto he malolo faka-Patuiki

Ko e Fono He Tau Ikipule

2 Ko e Fono He Tau Ikipule a Niue
3 Tau Ikipule kua taha ni e totouaga he ha lautolu a tau malolo kotofa
4 Palemia ha Niue
5 Kotofaaga he tau Ikipule he mole e fifiliaga he Palemia
6 Viliaga falanaki ke he Fono he Tau Ikipule
7 Fakaotiaga he tau Kotofaaga he tau Ikipule
8 Tau Hukui Ikipule
9 Hagai Palemia
10 Omonuo fakamooli
11 Tufatufaaga he tau gahua kotofa ke he tau Ikipule
12 Tau Fonoaga he Fono He Tau Ikipule
13 Tau Poakiaga, falu a la fono mo e tau fifiliaga he Fono He Tau Ikipule
14 Fakamau Kupu he Fono He Tau Ikipule

Fakamailoga a Niue

15 Fakamailoga a Niue

VALA II
KO E FONO TAUTE FAKATUFONO-TOHI A NIUE

Ko e Fono Ekepule Niue

16 Fono Ekepule Niue
17 Higoa he motu mo e talahauaga he tau nonofoaga he tau tagata vili mo e tau tagata fakatu ke vili ki ai
18 Tau tagata gahua fakatufono kua maeke ke fakatu vili po ke fifili ki ai
19 Tau Ekepule kua nakai talia ke eke mo tau tagata gahua he Fakatufono po ke fia manako ke he falu gahua Fakatufono
20 Fakatonu Fono he Fono Ekepule
21 Tau Ekepule ke eke e Omonuo he mahani
22 Fakaholoaga gahua he Fono Ekepule Niue
23 Tau vagahau
24 Tau mena ataina ki ai e Fono Ekepule Niue mo e tau Ekepule ha ha i ai
25 Palepale he Palemia, Tau Ikipule, tau Ekepule he Fono Ekepule Niue mo e Fakatonu Fono
26 Tukuaga he Fono Ekepule Niue
27 Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue

Ko e Talagaaga he tau Fakatufono-tohi

28 Malolo Kotofa ke taute fakatufono tohi
29 Tukuaga he tau Fakatufono-tohi Fakalatalata mo e falu a mena kehekehe ki mua he Fono Ekepule Niue
30 Tau fakakaupaaga pauaki ke lata mo e tau vahega fekau faka tupe
31 [Uta kehe]
32 Tau tauteaga fifili hagaao ke he tau mena kua lauia ai e Kau Gahua Fakatufono a Niue
33 Tau tauteaga fifili ma e tau tauteaga kua lauia ai e tau vala kelekele Niue
34 Ko e magaaho ka fakamooli ai e tau Fakatufono-tohi Fakalatalata ke eke mo tau Fakatufono-Tohi
35 Pule Malolo ha ha he Fono Ekepule Niue ke uta kehe po ke fakahui e Fakatufonotohi Fakave nai
36 Nakai maeke e Fono Ekepule (Palemene) Niu Silani ke talaga e tau fakatufono-tohi ma Niue, mo e nakai maeke ke fakagahua e tau la fono-tohi Niu Silani a to talia ki ai

VALA III
KO E FAAHI GAHUA FAKAFILIAGA

Ko e Fakafiliaga Lahi a Niue

37 Ko e fakatuaga he Fakafiliaga Lahi
38 Tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi
39 Tau Malolo Fakafili ha ha he tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi

Ko e Fakafiliaga Fonua Niue

40 Fakatuaga he Fakafiliaga Fonua
41 Tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Fonua
42 Tau malolo Fakafili ha ha he tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Fonua

Ko e Fakafiliaga Fonua Tokoluga a Niue

43 Fakafiliaga Fonua Tokoluga a Niue
44 Tau Fakafili he Fakafiliaga Fonua Tokoluga

Kotofaaga, Magahala he Kotofaaga, mo e tau Palepale he tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili

45 Kotofaaga he tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili
46 Magahala he Kotofaaga he tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili
47 Tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili Hukui
48 Hukui Iki Fakafili Lahi he Fakafiliaga Lahi mo e Hukui Iki Fakafili Lahi he Fakafiliaga Fonua
49 Utakeheaga he tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili mai he tau kotofaaga
50 Tau Palepale he tau Fakafili mo e tau Komisina Fakafili

Tau Ole mai he Fakafiliaga Lahi ke liu Fakafili

51 Ole he Fakafiliaga Lahi ke liu fakafili ke he Fakafiliaga Ole Liu Fakafili a Niu Silani
52 Fakafanoaga he Poakiaga he Fakafiliaga Ole Liu Fakafili ke lata mo e ole liu fakafili

Tau Lagomatai Fakafili

53 Tau Lagomatai Fakafili

Omonuo he Mahani Fakamooli mo e Omonuo

54 Omonuo he Mahani Fakamooli mo e Omonuo Faka-Fakafiliaga

Talahauaga mai he Iki Fakafili Lahi ke lata mo e a falu a Fakatufono-tohi Fakalatalata

55 Iki Fakafili Lahi ke fai talahauaga ke lata mo e falu a Fakatufono-tohi Fakalatalata
55A Malolo Pule Fakafiliaga Liu Fakafili
55E Utaaga he tau Poakiaga Tohi he Fakafiliaga Liu Fakafili
55I Omonuo he Mahani Fakamooli mo e Omonuo Faka-Fakafiliaga

VALA IV
TAU TUPE MOUA HA NIUE

56 Levekiaga Faka-Fakatufono he tau tupe moua mo e tau tupe fakamole
57 Fakaputuaga Tupe he Fakatufono Niue
58 Fakalatalataaga mo e Tufatufaaga he tau tupe ma e tau taha
59 Ko e Fono He Tau Ikipule ke kitekite e fakamoleaga he tau tupe
60 Siviaga he tau tupe

VALA V
FAAHI MALOLO TINO, FAAHI GAHUA FAKAAKO MO E FAAHI FIAFIA TINO

61 Faahi Malolo Tino, Faahi Gahua Fakaako mo e Faahi Fiafia Tino

VALA VI
KO E KAU GAHUA FAKATUFONO NIUE

62 Kau Gahua Fakatufono Niue
63 Tohi Kupu he Fakatufono

Kau Pule Gahua Niue

64 Kau Pule Gahua Niue
65 Tau Tagata Hukui he Kau
66 Puhala Gahua he Kau
67 Ko e foakiaga he tau malolo kotofa

Gahuahuaaga he Kau Gahua Fakatufono Niue

68 Tau gahua mo e tau malolo kotofa he Kau
69 Tau kotofaaga ke he Kau Gahua Fakatufono Niue

Tau Fakailoaaga mo e Pulega atu ke he Fono Ekepule

70 Ko e tau fakailoaaga mo e tau pulega atu he Kau Pule Gahua ke he Fono Ekepuke

VALA VII
TAU FAKATOKATOKAAGA MA E MATUTAKIAGA

71 Ke fakatumau e tau Fakatufono-tohi a Niue
72-80 Ko e falu vala he tohi fakave nei kua nakai tuai fakaaoga
81 Ko e Fakamailoga a Niue

VALA VIII
FAKAMAAMAAGA

82 Fakamaamaaga

_____________________________

FAKATUFONO-TOHI FAKAVE
VALA I KO E FAKATUFONO PULE FAKATONU A NIUE

1 Pule Malolo faka-fakatufono kua fakave ki loto he malolo faka-Patuiki

Ko e pule malolo faka-fakatufono a Niue kua fakave ke he Patuiki Fifine Lilifu ke he tonuhia a Niu Silani, ti ko e Kovana Lahi Niu Silani ko ia kua talahau ai ko e hukui he Patuiki Fifine Lilifu ke lata ai mo Niue.

Ko e Fono He Tau Ikipule

2 Fono He Tau Ikipule a Niue

(1) To ha ha i ai e taha Fono He Tau Ikipule a Niue, (kua talahau ai pehe ko e Fono He Tau Ikipule) ti ki a ha ha i ai e Palemia a Niue (ko ia ni ko e taha ekepule he Fono Ekepule) mo e toko 3 foki e ekepule mai he Fono Ekepule Niue.

(2) Ke lata mo e Fakatufono-tohi Fakave nai, ko e pule malolo faka-fakatufono a Niue to maeke ke faka-gahua ai he Fono He Tau Ikipule ma e higoa he Patuiki Lilifu, ha kua ha i ai e tau fakatonuaga katoatoa mo e levekiaga pule malolo faka-fakatufono ha Niue mo e taute e falu a gahua mo e tau malolo kotofa, tuga he toka i loto he tau fakatufono-tohi.

3 Tau Ikipule kua taha ni e totouaga he ha lautolu a tau malolo kotofa

(1) Ko lautolu he Fono He Tau Ikipule (kua fakahigoa ai ko e tau Ikipule) to taha ni a lautolu ke he mahani faka-fehagai mo e falanaki atu ke he Fono Ekepule Niue.

(2) A to kehe kaeke ko e muitua ke he Matakupu 7 he Fakatufono-tohi Fakave nai, ko e tau Ikipule ki a fakatumau ai a lautolu he kotofaaga a to kotofa ai e tau hukui ha lautolu ke lata mo e Matakupu 5 (2) he Fakatufono-tohi Fakave nai.

4 Palemia ha Niue

(1) To ha ha i ai e taha Palemia ha Niue, ko ia ne fifili ai ke he numela tokologa he tau Ekepule kua nakai taumaleku e tokologa mai ia lautolu e tau Ekepule kua ha ha i ai ke he fono he Fono Ekepule Niue mo e eke vili ai i loto he fonoaga.

(1) Ko e poakiaga ke he Fono Ekepule Niue ke fifili e Palemia he fonoaga fakamua he Fono Ekepule, he mole e viliaga lahi mo e pihia foki he tau magaaho kehekehe nai.

(a) Ka fakaoti e kotofaaga Ekepule he Palemia he Fono Ekepule, ha ko e taha kakano kehe ka e nakai ko e tukuaga he Fono Ekepule; po ke

(e ) Ka eke ke tuku atu he Palemia haana a tohi fakaoti kotofa, kuataute e tohi ia ti tuku atu ai ke he Fakatonu Fono po ke kaeke kua fakaoti tuai ke lata mo e Matakupu 6 (3) po ke Matakupu 7(3) he Fakatufono-tohi Fakave nai.

5 Kotofaaga he tau Ikipule he mole e fifiliaga he Palemia

(1) Ko e magaaho tote ia ni he mole e fifiliaga haana ke he kotofaaga, ko iae Palemia fifili, kua poaki nei ki a ia ke fakatu higoa ke he Fakatonu Fono, ha kua talia e lautolu, toko 3 e tau ekepule he Fono Ekepule Niue ke lata mo e tau kotofaaga Ikipule.

(1) Ka moua e ia e tau higoa fakatutu na, ko ia e Fakatonu Fono, kua poaki nei kia ia ke kotofa mo tau Ikipule e Palemia fifili mo e tau ekepule ne kua fakatu higoa ki ai.

(2) Ko e tau kotofaaga ne eke ai i lalo he vala kupu (2) he Matakupu nai, to taute ai he Fakatonu Fono ke he mahani he tohi kua taute ai i lalo he Fakamailoga a Niue.

(3) Kaeke ke nakai eke ai he Palemia fifili, ke he tau aho ne 7, ka e nakai totou e aho ne fifili ai a ia ke he kotofaaga, e poaki ke tuku atu e ia ke he Fakatonu Fono e tau higoa fakatutu haana ma e tau kotofaaga ke he Fono He Tau Ikipule ke lata mo e Matakupu nai, ti ko e haana a fifiliaga ke he kotofaaga na to nakai tuai nofo ai ha malolo, ti kia fakahoko vave e taha fono he Fono Ekepule Niue ke liu foki fifili ai e Palemia, mo e onoono atu ke he Matakupu 26 (1) (o) he Fakatufono-tohi Fakave nai.

6 Viliaga falanaki ke he Fono He Tau Ikipule

(1) He ha Fonoaga he Fono Ekepule Niue –

(a) Ko e Palemia po ke taha Ikipule kua eke mo hukui he Palemia, kua maeke ia ia, ke taute taha fakailoaaga hagaao ke he haana manatu ke pulega e taha viliaga falanaki ke he Fono He Tau Ikipule ke taute pauaki po ke taha mena taute kua pulega ki ai e Fono He Tau Ikipule ke talia ki ai e Fono Ekepule;

(e) Ko e toko 4 po ke tokologa atu foki e tau ekepule he Fono Ekepule,ko lautolu nakai ko e tau Ikipule, kua maeke ia lautolu ke taute taha fakailoaaga he ha lautolu a manatu ke pulega e taha viliaga kua faka-hagaao ko e nakai fai falanakiaga e Fono Ekepule ke he Fono He Tau Ikipule.

(2) Ko e ha kupu pulega ne fai fakailoaaga kua eke ai i lalo he vala kupu (1) he Matakupu nai kua poaki ia ke vili ki ai i loto he taha fonoaga he FonoEkepule Niue ne kua fono ai he vaha loto he nakai tote hifo e 5 a tau aho po ke lakafia e 10 e tau aho he mole, ka e nakai lafi ki ai e aho ne eke ai e fakailoaaga.

(3) Kaeke kua kaumahala e kupu pulega kua fai falanakiaga, po ke tuga ni he pulega ki ai kua kautu tuai e kupu pulega nakai fai falanakiaga, ti ko ia e Palemia kua talahau pehe ai kua fakaoti tuai e ia haana a kotofaaga he mole e 5 e tau aho,ka e nakai lafi ki ai ai e aho ne fono ai e Fono Ekepule Niue, a to kehe ka nakai la katoa e tau aho na ti ko ia e Palemia kua ole atu kehe Fakatonu Fono ke tuku e Fono Ekepule ka e taute e viliaga lahi.

7 Fakaotiaga he tau kotofaaga he tau Ikipule

(1) Ko e taha he tau Ikipule, ka e nakai ko e Palemia, kua poaki nai kia ia ketoka haana a gahua kaeke-

(a) Ko e haana a kotofaaga ke he haana gahua na kua uta ke he tuai he Fakatonu Fono ke he mahani he tohi ha ko e ole atu he Palemia he taha tohi kua fakamailoga aki e Fakamailoga a Niue; po ke

(e) Kua okioki tuai a ia mai he kotofaaga ekepule he Fono Ekepule Niue ha ko e ha kakano kehe ka e nakai ka tuku e Fono Ekepule; po ke

(i) Kua fakaoti tuai e ia haana a gahua ke he taha tohi kua tohi ke hematalima tohi haana mo e tuku atu ke he Fakatonu Fono.

(2) He vaha loto he 7 e aho he mole ne tokanoa ai e taha pu gahua he tahaIkipule, ka e nakai ko e Palemia,ko ia e Palemia he mogoia ke pulega fakatu higoa ekepule ha kua talia he ekepule na, ki a ia e Fakatonu Fono, ko e ekepule mai he Fono Ekepule ke kotofa ai ke eke mo taha Ikipule, ti ko ia e Fakatonu Fono kua poaki ki ai, ke kotofa e ekepule ia ne kua fakatu higoa ki ai ke eke mo Ikipule, ke he taha tohi kua fakamailoga aki e Fakamailoga a Niue.

(3) Kaeke ke nakai fakailoa ai he Palemia he vaha loto he tau aho ne 7 he mole, ka e nakai lafi ki ai e aho ne tokanoa ai e pu gahua he taha Ikipule, ka e nakai ko e Palemia, ke pulega kotofa ai taha mo Ikipule ke lata mo e vala kupu (2) he Matakupu nai, to talahau ai pehe kua fakaoti tuai e ia haana a kotofaaga ko e Palemia he oti e magaaho ko e 7 e tau aho na.

8 Tau Ikipule Hukui

(1) Kaeke kua kitia ai he Palemia kua nakai maeke he ha Ikipule, ha kuagagao po ke fano kehe ai mai i Niue, ke taute ai e haana a tau gahua kotofa i Niue ke he magahala ko e 7 e tau aho po ke leva atu foki, ko e Palemia, kua poaki ki ai ke pulega fakatu higoa atu kehe Fakatonu Fono ke eke mo Ikipule Hukui e taha ekepule he Fono Ekepule Niue, ke he haana taliaaga, ti ka e poaki ai nai ke he Fakatonu Fono ke kotofa ai e ekepule na ke he taha tohi kua eke ai i lalo he Fakamailoga a Niue tuga he pulega ke eke pihia.

(2) Ko e ha Ikipule Hukui leveki pehe na, ki a kotofa ai ke hukui e Ikipule ne kua nakai maeke ke taute e haana a tau gahua kotofa i Niue, ka e muitua ke he vala kupu (3) he Matakupu nei, kia gahua ai a ia tuga mo e mena kua kotofa pauaki ni a ia i lalo he Matakupu 5 he Fakatufono-tohi Fakave nai.

(3) Ko e ha kotofaaga Ikipule Hukui Leveki, a to kehe ai ni kaeke kua toka e ia haana kotofa ke lata mo e Matakupu 7 he Fakatufono-tohi Fakave nai, to tumau a ia ke he kotofaaga a to maeke he Ikipule ne hukui e ia ke liu taute e haana a tau gahua kotofa i Niue.

9 Palemia Hukui Leveki

(1) Ko e ha magaaho ni, ha ko e gagao po ke fano ke he mai i Niue e Palemia, ti nakai maeke ai a ia ke eke ai haana a tau gahua kotofa i Niue, ko e Fakatonu Fono, ha kua ole atu e Fono He Tau Ikipule, to maeke ia ia ke he taha tohi kua tohi ai i lalo he Fakamailoga a Niue, ke kotofa e taha Ikipule ke taute e tau gahua kotofa he Palemia a to hoko mai e magaaho kua maeke ai he Palemia ke liu taute haana a tau gahua kotofa, po ke kua fano kehe tuai a ia mai he haana a kotofaaga.

(2) Ha kua mate tuai e Palemia, po ke kua tuku atu tuai e ia ke he Fakatonu Fono e haana manatu fakaoti e kotofaaga haana he mole atu e tuku he Fono Ekepule Niue ka e fakahoko e viliaga lahi, mo e fakamua to kotofa ai e tau Ikipule he mole e viliaga lahi, mo e fakamua to kotofa ai e tau Ikipule he mole e viliaga lahi ne mui mai he tukuaga na, ko ia e Fakatonu Fono, ha kua ole atu he Fono He Tau Ikipule, kua poaki ai nai ke taute e ia ke ha taha tohi kua eke ai i lalo he Fakamailoga a Niue, ke kotofa e taha Ikipule ke taute e tau gahua kotofa he Palemia a to hoko e magaaho ke kotofa ai e tau Ikipule he mole atu e viliaga lahi na.

10 Omonuo Fakamooli

Ko e tau Ikipule taki tokotaha oti, fakamua to eke ai e tau gahua kotofa he haana a kotofaaga, to taute ai e ia e omonuo nai ki mua he Fakatonu Fono.

Ko au ko,________________kua fifili tuai au mo e talia ai ke eke mo Palemia a Niue (po ke Ikipule) kua omonuo nai au ke he Atua Malolo oti kana to eke e au ke he haaku a fifiliaga tonu kua mua ue atu, ke he tau magaaho oti kua lata ke pihia ai, to foaki mo e fakamakai e au haaku a tau fakatonuaga oti ke moua mai e levekiaga mitaki he tau gahua he motu ko Niue, mo e to nakai fakakite fakatonu e au po ke ha puhala kehe e tau mena kua lata ke tutala galo ki ai i loto he Fono He Tau Ikipule po ke taha Komiti he Fono He Tau Ikipule mo e tuku mai ai ke he haaku a mahani galo, to eke au ke he tau mena oti pehe na mo Palemia mitaki mo e fakamooli ha Niue (po ke Ikipule). Ko e mena ia kia lagomatai mai au ma Atua na e.

11 Tufatufaaga he tau gahua kotofa ke he tau Ikipule

(1) Ko e Palemia kia eke ai, mai he taha magahala ke he taha magahala, ke he taha tohi kua tohia ai he lima haana mo e fakamooli ai e higoa he Fakamau Kupu he Fono He Tau Ikipule mo e lolomi ai i loto he Kasete Niue, e tufatufaaga he tau gahua kotofa ke he ha Ikipule (lafi ki ai foki a ia) e taha levekiaga gahua he ha Faahi Gahua Fakatufono po ke tau gahua he Fakatufono mo e maeke ai ke he puhala taha ia ke fakakehekehe e ha tufatufaaga pehe na.

(2) Ko e Palemia ka ha ha i ai e tonuhia poaki ke taute e ha gahua leveki ke lata mo e ha Faahi Gahua he Fakatufono po ke ha fekau he Fakatufono kaeke ko e tau gahua ia kua nakai tufa po ke nakai la tufa tuga ne talahau ai he vala kupu (1) he Matakupu nai.

12 Tau Fono he Fono He Tau Ikipule

(1) To nakai maeke ke taute ai ha gahua i loto he ha fonoaga he Fono He Tau Ikipule a to ha ha i ai e toko 3 e tau Ikipule i loto he fonoaga.

(2) To nakai maeke ke tiaki po ke uta kehe e ha tauteaga he Fono He Tau Ikipule mai he tau tauteaga he tau gahua ha kua pehe ko e fai taha ia lautolu kua nakai la kotofa, po ke ha mena kua lakafia atu ke he Matakupu 8 he Fakatufono tohi Fakave nei, ti nakai fai kotofaaga kua taute ai ke lata mo e Matakupu na. To nakai fai gahua faka fonoaga he Fono He Tau Ikipule ke huhu hagaao pehe kua nakai aoga ha kua fai tagata hukui i loto he Fono ne gahua tuga ni ko e taha Ikipule ka e nakai lata ke ha ha i ai e talahauaga ko e hukui mooli.

(3) Ko e tau Fakailoaga he tau fonoaga takitaha oti mo e taha lagaki he tau pepa fono oti ka tutala ki ai he fonoaga na, kua poaki ai nei ke tufa atu ke he tau Ikipule takitaha mo e Tohi Kupu he Fakatufono.

(4) Ko e Tohi Kupu he Fakatufono to ha ha ia ia e tonuhia ke fakalataha atu ke he ha fonoaga he Fono He Tau Ikipule mo e maeke ke vagahau ai ke he ha mena kua tutala ki ai e Fono, mo e kua nakai maeke a ia ke noa nakai fakalataha atu a ia kaeke kua manako e Palemia ki ai.

(5) Koe fifiliaga he Fono He Tau Ikipule ke he ha mena tutala to maeke ke taute ni he tau Ikipule kua ha ha i ai he fonoaga he Fono He Tau Ikipule.

(6) Mo e fakatatai atu ke he Matakupu nai, to maeke ni he Fono He Tau Ikipule ke utauta ha lautolu a tau tauteuteaga kupu mo e tau fakatokaaga puhala gahua ke he ha puhala kua manatu a lautolu kua lata.

13 Tau Poakiaga, falu a la fono, mo e tau fifiliaga he Fono He Tau Ikipule

Ko e ha poakiaga po ke ha tauteaga faka fakatufono-tohi kua eke ai he Fono He Tau Ikipule mo e tau fakamauaga he ha fifiliaga he Fono He Tau Ikipule to maeke ni ke fakamau mo e taofi tonu ki ai ka eke kua fakamooli ai he Palemia e ha poakiaga, falu a tauteaga faka fakatufono po ke fakamauaga he fifiliaga na, pete ni po kua ha ha i ai a ia po ke nakai ha ha i ai i loto he fonoaga he Fono He Tau Ikipule ne eke po ke taute ai e poakiaga po ke taha fakatufono po ke fifiliaga, mo e fakamooli ai foki he Fakamau Kupu he Fono He Tau Ikipule.

14 Fakamau Kupu he Fono He Tau Ikipule

Kua poaki ai nei ke ha ha i ai e taha tagata gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue ke fakahigoa ai ko e Fakamau Kupu he Fono He Tau Ikipule, ko ia ke lago ki ai e gahua ke fakatokatoka e tau mena taute, mo e fakamau e tau kupu tutala he tau fonoaga he Fono He Tau Ikipule mo e fakafano e tau fifiliaga fakamau he Fono He Tau Ikipule ke he tau tagata kua lata ke fakafano ki ai po ke tau kotofaaga faka fakatufono, mo e maeke foki ke taute mo e mah`fii lilifu atu ke he Fono He Tau Ikipule e tau gahua faka-fakamau kupu mo e falu foki he tau gahua kua lata ke taute ai.

Fakamailoga a Niue

15 Fakamailoga a Niue

(1)To ha ha i ai e taha Fakamailoga faka-Fakatufono Niue (i loto he Fakatufono-tohi Fakave nai kua fakahigoa ai ko e Fakamailoga a Niue), ke he taha talagaaga po ke tau talagaaga kua talia ki ai e Fono He Tau Ikipule mai he taha magahala ke he taha magahala.

(2) To toka ai ke he levekiaga he Fakatonu Fono e Fakamailoga a Niue.

(3) Ko e Fakamailoga a Niue to maeke ke fakaaoga ai he Fakatonu Fono kelata mo e fakamooliaga tohi matalima he ha tohi faka-fakatufono kua hagaao ke he Fakatufono Niue po ke tauteaga he ha tohi kua taute ai faka-fakatufono tohi ke eke ai i lalo he Fakamailoga a Niue.

(4) Ki a mailoga ai he faka-fakafiliaga e Fakamailoga a Niue i loto he tauFakafiliaga oti.

VALA II
KOE FONO TAUTE FAKATUFONO-TOHI A NIUE

Ko e Fono Ekepule Niue

16 Fono Ekepule Niue

(1) Kua poaki ai nei ke ha ha i ai i Niue ma Niue e taha Fono tautefakatufono-tohi ke fakahigoa ai ko e Fono Ekepule Niue.

(2) Kua poaki ai nei ke ha ha he Fono Ekepule Niue –

(a) Ko e Fakatonu Kupu; mo e

(e) Toko uafulu e tau ekepule ke fifili ai he taha vili galo i lalo he puhala viliaga fakalalolagi katoa ke he puhala nai;

(i) Toko hogofulu-ma-fa e tau ekepule, takitaha a lautolu ke eke mo hukui ha tau maaga, ti fifili ni he tau tagata vili he maaga a lautolu takitaha ia;

(ii) Toko ono e tau ekepule ke fifili he tau tagata oti he motu ko Niue kua tonuhia ke vili, ti eke ai ke lata mo e fifiliaga ia lautolu e tau ekepule ia, to vili he tau tagata ne tohia ki loto he tau pepa fakamau higoa tagata vili he tau maaga oti a lautolu na.

(3) Ka e nakai noa mo e muitua atu ke he Matakupu nai, pihia mo e tauMatakupu 17, 18, 19, 24 mo e 25 he Fakatufono-tohi Fakave nai, ko e tau katofia he tau maaga ke lata mo e mahani he viliaga, ko e tonuhia mo e nakai tonuhia he tau tagata vili mo e tau tagata fakatutu ke vili ki ai, ko e puhala ke fifili aki e tau ekepule he Fono Ekepule Niue, mo e fakatokatokaaga mo e tau tauteaga he ha lautolu a tau kotofaaga to tuga ni he fakakite mai ai faka-fakatufono tohi:

Ka e to eke ai pehe –

(a) To ha ha i ai 14 e tau maaga ke lata mo e mahani he viliaga; mo e

(e) Ko e tau tagata takitokotaha oti kua tonuhia ke eke mo tagata vili ma e viliaga he tau ekepule he Fono Ekepule Niue to lata ni ke vili i loto he taha, ti taha maka ni, e maaga; mo e

(i) Ha fifiliaga po ke liu fai fifiliaga ke he tau katofia he ha maaga tomaeke ia ke taute ke he mena kua maeke ki ai, mo e kitekiteaga ke lata mo e gahuahuaaga mitaki he tau mena kua aga ki ai e tau tagata vili he ha maaga, mo e kua lata ke onoono atu fakamatafeiga ke he mena ne pehe ki a nakai lakafia atu mamao e tokologa po ke tote hifo lahi e toko gahoa ke he numela tagata vili he ha maaga ke he.

(4) A to kehe ai ni kaeke kua hagaao kehe e kakano kupu, ko e tau talahauaga takitaha he Fakatufono-tohi Fakave nai hagaao ke he taha ekepule he Fono Ekepule Niue ko e haana kakano ko e fakahagaao ke he taha ekepule ne fifili ke lata mo e vala kupu (2) (e) he Matakupu nai, ti kaeke ko e talahauaga hagaao ke he taha tagata he Fono Ekepule fakamua he nofo ia ti tuku e Fono Ekepule ka e fakahoko e vili, kua hagaao pihia foki e kupu nei.

17 Tohiaaga ke he motu mo e tau talahauaga ke moua e tonuhia ke eke mo tagata vili mo e tagata fakatu mo vili ekepule

(1) To nakai fai fakakaupaaga e tau poakiaga he ha fakatufono ne tohia ai e falu a tonuhia lafi atu ke moua he tagata e fakaataaga ke eke a ia mo tagata vili ke he viliaga he Fono Ekepule ha Niue, po ke ke fakatu ke eke mo tagata ke vili ki ai, he ha viliaga ekepule, to maeke ni kaeke ko e tagata ia –

(a)

(i) Ko e tagata Niu Silani; po ke

(ii) Ko e tagata nofomau i Niue ke tuga ne tohia ai he Fakatufono-tohi; mo e

(e) Ko e tagata kua fai magahala ne nofomau ai a ia i Niue ke molea e 3 e tau tau; mo e

(i) Ko e tagata nofo i Niue kua katoa e 12 e mahina kamata mai he aho ne taute ai e tohi ole ke eke mo tagata vili po ke kamata he aho ne fakatu mo tagata ke vili mo ekepule.

(2) Ke lata mo e kakano he Matakupu nai, ko e taha tagata to maeke ketalahau ai ko e tagata nofo mau i Niue kaeke, mo e kaeke hokoia ni –

(a) Ko ia kua nofo mooli i Niue; po ke

(e) Nukua nofo mooli a ia i Niue mo e manatu ke nofo ni mo e ai faiamanakiaga ke nofo he taha motu po ke kautu kehe, po ke kua nofo a ia i tua a Niue ka e kua tali mai he toka e ia a Niue, ko e manatu ke liu mo e nofo ai ke he leva nakai fai amanakiaga ke kehe mai he haana a nofo tumau ai:

Ka e kaeke kua ha ha i ai e ha tagata kua nofo kehe mai i Niue ke he ha magahala kua molea e 3 e tau tau, to talahau ai kua nakai fai manatu pihia (ke nofo i Niue), a to kehe ni kaeke ko e magahala katoa ia po ke katoatoa he magahala ia ne nofo kehe ai pihia ha ko e fano he fakaakoaga po ke falu gahua fakaako, po ke i loto he fekafekauaga he Fakatufono Niue.

18 Tau tagata gahua Fakatufono kua maeke ke fakatu vili po ke fifili ki ai

(1) Ko e ha tagata gahua he kau Gahua Fakatufono Niue kua fakatu higoa vili ke eke mo ekepule he Fono Ekepule Niue, to maeke ke foaki atu ki a ia e magahala ke fano kehe mai he haana a gahua ke he muituaaga kua lata moe haana manako ke he kotofaaga ka e muitua ai ke he tau tauteaga mo e tau fakatokatokaaga faka fakatufono-tohi.

(2) Kaeke ko e ha tagata gahua pehe na kua fifili ai mo ekepule he Fono Ekepule, to maeke ai a ia, ha kua fifili tuai, ke talahau kua foaki atu tuai ki a ia e magahala ke fano kehe ai mai he haana a gahua mo e nakai fai palepale ke moua e ia mai he haana a fekafekauaga i loto he kau Gahua Fakatufono Niue he magahala kua nofo higoa ekepule ai a ia.

19 Tau Ekepule kua nakai talia ki ai ke eke mo tau tagata gahua he Fakatufono po ke fia manako ke he falu a gahua faka-Fakatufono

Ko e nofoa he ha ekepule he Fono Ekepule Niue kua poaki nai ke tokanoa ai –

(a) Kaeke kua eke a ia mo taha tagata gahua he kau Gahua Fakatufono Niue, po ke ko ia ko e taha kua gahua tuai he gahuaaga ia he magaaho ne fifili ai a ia ti talia e ia e fekafeakuaga palepale ia i loto he fekafekauaga ia; po ke

(e ) Ka e kaeke foki kua fai mena aoga ke he mahani he tau mena mouane moua ia ke he tauteaga po ke fakamakai lahi ke he ha gahua kua maeke ke moua palepale mai he tau tupe he Fakatufono, ka e kehe ai kaeke kua hokotia atu pihia ha kua fakaata ai faka Fakatufono-tohi.

20 Fakatonu Fono he Fono Ekepule Niue

(1) Ko e kotofaaga Fakatonu Fono he Fono Ekepule Niue kua poaki peheke fifili ai a ia ke he kotofaaga na e lautolu e tau ekepule kua tokologa lahi ha ha he fonoaga mo e taute ai e vili i loto he Fono Ekepule Niue.

(2) Ko e taha tagata ni kua tonuhia ke vili ki ai ke eke mo e ekepule he Fono Ekepule Niue kua lata ke fifili mo Fakatonu Fono.

(3) Kaeke ko e ha tagata kua fifili ai mo Fakatonu Fono, he magaaho ne taute ai e viliaga na, ko e ekepule a ia he Fono Ekepule Niue, ti ko e poaki nai ke toka e ia e haana a kotofa ko e ekepule, he mogo ke hu atu ai a ia ke he tau gahua kua toka ai ke he kotofaaga he Fakatonu Fono.

(4) Ko e fifiliaga he Fakatonu Fono kua poaki ai nai ke taute ai fakamua to taute ai e ha gahua kehe ha fonoaga fakamua he Fono Ekepule he mole e tau viliaga lah¢¸oti, mo e, he taha fonoaga he ha Fono Ekepule kua ui pauaki ma e fekau na he mogo ia ni kua tokanoa ai e kotofaaga Fakatonu Fono.

(5) Ko e tagata kua fifili ai ke eke mo Fakatonu Fono, ko e fakamua to kamata gahua ai a ia he haana a tau gahua kotofa, ko e poakiaga ki a ia ke taute mo e eke ai e ia i mua he Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue i loto he taha fonoaga he Fono Ekepule Niue e Omonuo he Mahani Fakamooli ne fakakite mai he Matakupu 21 he Fakatufono-tohi FakavE nai, mo e tau talahauaga ha ha he Matakupu na to lata ia foki fakalataha mo e tau fakahuihuiaga ke tuga mo e mena ko e tau talahauaga ha ha i ai kua hagaao ia ke he taha ekepule, ka ko e hagaao foki ke he Fakatonu Fono.

(6) To maeke he Fakatonu Fono he ha magaaho ni ke fakaoti e haana a gahua ke he taha tohi he matalima haana mo e tuku atu ke he Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue, ti ki a toka e ia haana a kotofa –

(a) He huaga atu he Fakatonu Fono fifili foou he magaaho ka fono fakamua ai e Fono Ekepule he mole atu taha Viliaga Lahi; po ke

(e ) Kaeke kua fakaoti a ia nakai tuai tonuhia ke lata mo e mahani heviliaga ke moua e tau ekepule he Fono Ekepule; po ke

(i) Kaeke kua eke tuai a ia mo taha tagata fakatu higoa ki ai ke he viliaga he taha ekepule po ke tau ekepule ma e Fono Ekepule.

(7) Kaeke kua nakai ha ha i ai e Fakatonu Fono he taha fonoaga he Fono Ekepule, po ke tokanoa ai e kotofaaga he Fakatonu Fono, ko e tau Ekepule he fonoaga na, ke fifili e lautolu e taha mai ia lautolu, ka e nakai ko e taha Ikipule, ke takitaki e fonoaga na, a to maeke he Fakatonu Fono pauaki ke liu fakalataha ai, po ke a to hoko e magaaho ke fifili ai e Fakatonu Fono mo e hu atu ai a ia ke he haana a tau gahua kotofa he haana kotofaaga.

(8) Kaeke he ha magaaho kua nakai fai fono ai e Fono Ekepule, ko e Fakatonu Fono, ha kua gagao po ke fano kehe mai i Niue, mo e nakai maeke fakaku ia ia ke taute e haana a tau gahua, ko e tau gahua ia to maeke ai ke taute ai he taha Ekepule he Fono, nakai ko e taha Ikipule, kua takitaki ai e fonoaga he Fono ke lata mo e Vala Kupu (7) he Matakupu nei. Ka molea e tokotaha e Ekepule kua tutonuhia mo e ataina ke eke e tau gahua he Fakatonu Fono, ko e tau gahua ia to taute ai he Ekepule ne fakamuiaki e takitaki ke he taha Fono he Fono Ekepule ke lata mo e vala kupu na.

(9) Kaeke kua kitia ko e nakai fai tagata kua tonuhia ke taute e gahua he Fakatonu Fono

(a) Kua poaki ai nai ke ui fakamafiti e taha fono he Fono Ekepule, ti ko e Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue, ke taute e ia e tau gahua kotofa he Fakatonu Fono, tuga he manako ke eke ai ke lata ke maeke ai e fonoaga na ke fakahoko, ti ko e tau talahauaga he Matakupu 22(6) he Fakatufono-tohi Fakave, to nakai fakaaoga ai ke he fonoaga na; po ke

(e ) Kaeke kua tigahau e Fono Ekepule he tuku ke maeke he taha viliagalahi ke fakahoko ka e nakai la fakahoko ia e viliaga lahi ia, kua poaki ai nai pehe ke fakahoko fakamafiti ai e taha fono he tau tagata ne talahau ko e tau ekepule he Fono Ekepule fakamua to tuku e Fono Ekepule ke lata mo e viliaga lahi ke fifili taha mai ia lautolu ke taute e tau gahua he kotofaaga Fakatonu Fono ke he tau magahala kua nakai maeke ai he Fakatonu Fono kotofa pauaki ke taute e tau gahua ia, po ke, ke lata mo e magahala tokanoa to liu e Fono Ekepule foou ke fakahoko e fonoaga fakamua, ti ko e Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue ke lago ki ai e tau fekau oti kua hagaao ke he uiaga he taha fono motuhia pihia, mo e ko ia foki ke fakamooli e fakamauaga he fono hagaao ke he fifiliaga he taha ke taute a tau gahua he Fakatonu Fono. Ko e tagata ka fifili ke taute e tau gahua ia to talahau ai pehe, ke lata mo e tau vala kupu (7) mo e (8) he Matakupu nei, ko ia taha he tau tagata ne kua takitaki e taha fonoaga he Fono Ekepule.

(10) Ko e tau pepa oti, fakalataha mo e ha fakamooliaga ke he ha FakatufonoFakalatalata, ka fakamooli he Fakatonu Fono ke he matalima tohi haana ke lata mo e tauteaga he haana a matagahua, ki a nakai noa mo e fakamooli ai foki he Fakamau Kupu he Fono Ekepule ke he haana matalima tohi, ti kaeke ko e tau pepa kua fakamooli ai he taha Ekepule ne taute e kotofaaga he Fakatonu Fono, ki a tohi ai fakalataha he fakamooliaga he tau pepa ia ko e pihia e tauteaga.

21 Tau Ekepule ke taute e Omonuo he Mahani Fakamooli

A to kehe ni ke lata mo e gahua ke maeke ai e Matakupu nai ke fakatatai mo e fifiliaga he Fakatonu Fono, to nakai fai ekepule he Fono Ekepule Niue kua maeke ke fakaata ke nofo po ke vili ai i loto he Fono Ekepule a to taute fakamua e ia e omonuo na i lalo ki mua he Fakatonu Fono pehe:

Ko au ko,...........................................kua omonuo nai au ke he Higoa he Atua Malolo Ue Atu pehe, to mahani fakamooli au mo e fua e mahani pipiki mau mooli ke he Patuiki Fifine (po ke Taane) Lilifu [ talahau e higoa he Patuiki kua pule ai, tuga he pehe Patuiki Fifine ko Elisapeta ke Uaaki ] mo e Haana a tau hukui mo e tau ohi, ke lata mo e fakatufono-tohi, mo e to taute e au haaku a tau gahua kotofa ko e taha Ekepule he Fono Ekepule Niue mo e mahani tonu mo e fakamooli. Ko e mena ia ki a lagomatai mai au, ma Atua na e.

22 Fakaholoaga Gahua he Fono Ekepule Niue

(1) Ko e Fono Ekepule Niue kua poaki nai ke fakalataha ai ke fono ke he ha mena mo e he ha magaaho kua fifili ki ai he Fakatonu Fono ke lata mo e ole atu he Palemia ki a ia ke eke pihia mai he taha magaaho kua fifili ke lata mo e mena ia:

Ka e kaeke kua mole atu e 6 e tau faahi tapu mai he fonoaga fakahiku he Fono Ekepule, ti ko e toko 4 po ke tokologa atu foki e tau ekepule he Fono Ekepule, nakai ko lautolu ko e tau Ikipule, to maeke ke ole atu ke he Fakatonu Fono ke kotofa e taha mena mo e magaaho ke fai fono ai e Fono Ekepule, ti ko e Fakatonu Fono to maeke ia ia ke kotofa e mena mo e magaaho ke lata mo e ole ia, ko e magaaho ke nakai tote hifo he 5 e tau aho po ke nakai leva ke molea e 10 e tau aho ka e ai totou e aho ne taute ai e ole.

(2) Ko e Fakatonu Fono kua poaki nai ke takitaki e ia e tau fonoaga takitaha oti he Fono Ekepule ne kua ha ha i ai a ia.

(3) A to kehe ai ni kaeke kua fakatoka kehe pauaki he Fakatufono-tohi Fakave nai, ko e tau kupu huhu po ke tau fekau oti kua tuku ki mua he Fono Ekepule Niue ke fifili ki ai kua poaki ai nai ko e fakamau ke he mena ne fifili ki ai ke he loga he tau vili he tau Ekepule kua ha ha he fonoaga mo e vili ki ai.

(4) Ka e kehe ni kaeke ko e muitua atu ke he ha fakatufono-tohi, kaeke ko e fai fakatufono-tohi hagaao ke he fakakaupaaga ke he ha ekepule ke nakai fakaata ke fai vili kaeke ko e fekau ke he taha mena taute ke he puhala taute maveheaga tohi ne kua ha ha i ai ko ia ko e ekepule ne fai mena aoga ke moua e ia ha ko e tauteaga pihia, ko e poaki ha nai ke taute vili e tau ekepule oti ne ha ha i loto he ha fonoaga he Fono Ekepule ke lata mo e tau fekau oti ne tuku ke vili ki ai.

(5) Ko e Fakatonu Fono po ke taha tagata kua takitaki e fono to nakai fai vili fakaoti fekau ke eke e ia, ti nakai fai vili pauaki e Fakatonu Fono, ka ko e ekepule kua takitaki e fono ma e higoa he Fakatonu Fono to fai vili pauaki ke eke e ia.

(6) A to kehe ke lata mo e Matakupu 20(9) (a) he Fakatufono-tohi Fakave nai, to nakai fai gahua ke taute ai he ha fonoaga he Fono Ekepule Niue kaeke kua ha ha i ai e tau ekepule ne fakalataha atu ke he fonoaga ko e tote hifo he toko 10 a lautolu, totou ki ai foki he numela ia e ha ekepule kua takitaki e fono ma e higoa he Fakatonu Fono.

(7) Ko e tau malolo pule he Fono Ekepule Niue to nakai lauia ai ha kua pehe ko e taha nofoa ekepule kua tokanoa.

(8) To nakai maeke e ha Fakatufono Fakalatalata ke fakamooli ai, a to totou laga 3 ai i loto he Fono Ekepule.

(9) Ko e ha Fakatufono Fakalatalata po ke ha fekau ne kua ha ha i mua he Fono Ekepule he magaaho ka tuku ai e Fono Ekepule ke lata mo e fakahokoaga he taha viliaga lahi kua pehe ke fakaoti noa mo e tiaki ai.

(10) Mo e muitua atu ke he Fakatufono-tohi Fakave nai, ko e Fono Ekepule to maeke ai mai he taha magahala ke he taha magahala ke taute e taha Tohi He Tau Poakiaga Fakaholoaga Fono ke lata mo e fakatokatokaaga mo e fakahakohakoaga mitaki he tau fakaholoaga he tau gahua po ke tau fono.

23 Tau Vagahau

(1) Ko e Fakatonu Fono po ke ha ekepule he Fono Ekepule Niue to maeke ke vagahau ai ke he vagahau faka-niue po ke vagahau faka-Peritania : Ka e ko e poakiaga ke he Fakamau Kupu he Fono Ekepule ke taute e tau fakatokaaga kua lata, ka ole he Fakatonu Fono, po ke he ha ekepule kua ole ai ke he Fakatonu Fono, ke fakatoka pehe ko e tau vagahau he Fakatonu Fono po ke ha vagahau he ha ekepule ke liliu ke he vagahau faka-Peritania po ke liliu ke he vagahau faka-Niue, ko e mena fe ni kua lauia ai.

(2) Ko e tau Fakatufono Fakalatalata oti kua tuku ki mua he Fono Ekepule Niue mo e tau Fakatufono-tohi oti kua poaki nai ke tohia ai ke he vagahau faka-Niue mo e pihia foki ke he vagahau faka-Peritania. Ka e maeke kaeke ko e Fono Ekepule ne manako, ha ko e taha kupu pulega kua fakamau, ke fakatoka ni pehe ko e ha Fakatufono Fakalatalata po ke Fakatufono-tohi to maeke ke tohia ai ke he vagahau faka-Niue hokoia po ke vagahau faka-Peritania hokoia ni.

(3) Ko e fakamauaga he tau kupu fono i loto he Fono Ekepule po ke i loto he tau Komiti ha ha i ai, kua poaki nai ai ke tohia ai ke he vagahau faka-Niue ti ko e tau fakamauaga pehe na tuga he fakakite mai ai he Tohi He Tau Poakiaga Fakaholoaga Fono he Fono Ekepule po ke ha kua maeke ha ko e taha kupu pulega he Fono Ekepule ke fakatoka ke maeke foki ke tohia ke he vagahau faka-Peritania.

(4) Ko e liliuaga ke he vagahau faka-Niue mo e liliuaga ke he vagahau faka-Peritania he Fakatufono-tohi Fakave nai, a to kehe kaeke ko e muitua ke he vala kupu (5) he Matakupu nai, ko e liliuaga ke he vagahau faka-Niue mo e liliuaga ke he vagahau faka-Peritania he ha fakamauaga he tau kupu fono i loto he Fono Ekepule po ke ha Komiti ha ha i ai mo e ha fakatufono-tohi to maeke ke tatai ni e aoga ha laua : Ka e, kaeke kua pehe, he ha mena kua kitia tonu ai e nakai fetataiaki he vaha loto he ha talahauaga ha ha he liliuaga ke he vagahau faka-Niue mo e liliuaga ke he vagahau faka-Peritania he Fakatufono-tohi Fakave nai, po ke he ha fakamauaga po ke he ha fakatufono-tohi ne kua ha ha i ai kua tauteute e talahauaga na, to fai kitekiteaga ke he tau mena oti kua pehe to fakatupu ai e manatu mooli mo e kakano he talahauaga na.

(5) Ko e ha mena kua lauia ai e ha fakamauaga he tau kupu tutala he Fono ekepule Niue po ke he ha Komiti kua ha ha i ai, ko e Fono Ekepule to maeke, ha ko e taha kupu pulega ke fakatoka ai mo e kaeke ko e ha fakatufono-tohi to taute fakamooli pehe, kaeke kua ha ha i ai e ha fekehekeheaki he vaha loto he liliuaga ke he vagahau faka-Niue mo e liliuaga ke he vagahau faka-Peritania he ha fakamauaga pehe na po ke ha fakatufono-tohi, to taha ni e liliuaga ka talahau ko e mooli mo e tonu, ko e vagahau faka-Niue po ke liliuaga ke he vagahau faka-Peritania ke maeke ke fakatumau ki ai.

24. Tau mena ataina ki ai e Fono Ekepule Niue mo e tau ekepule ha ha i ai

(1) Ko e malolo mo e tonu ha ha i ai he ha tauteaga i loto he Fono Ekepule Niue, po ke i loto he ha Komiti ha ha i ai, mo e malolo he ha tohi fakamooli kua foaki atu he Fakatonu Fono i lalo he Matakupu 34 po ke Matakupu 35 ha ha he Fakatufono-tohi Fakave nai, to nakai maeke ke fai kupu huhu ki ai e ha Fakafiliaga.

(2) To nakai maeke he Fakatonu Fono, po ke ha ekepule, po ke ha tagata gahua he Fono Ekepule Niue kua tuku atu ki ai e tau malolo pule ke fakatonutonu e fakaholoaga po ke mahani he tauteaga he tau gahua, po ke levekiaga he puhala hako, to nakai lauia ai, ha ko e tauteaga e ia he tau malolo pule na, ke he ha Fakafiliaga.

(3) To nakai maeke he Fakatonu Fono, po ke ha ekepule he Fono Ekepule Niue ne kua ha ha i ai e tonuhia ke vagahau ai i loto he fono ke lata mo e ha tauteaga he fono, ke lauia he ha Fakafiliaga hagaao ke he ha mena kua talahau ai po ke ha viliaga kua taute e ia i loto he Fono Ekepule po ke ha Komiti ha ha i ai.

(4) To nakai fai tagata ke lauia ai he ha tauteaga i loto he ha Fakafiliaga kaeke ko e taha mena kua hagaao ke he ha fakailoaga lolomi he lomiaga fakapuloa i lalo he malolo pule he Fono Ekepule Niue he ha fakailoaga, he ha pepa, he viliaga po ke ha tutalaaga ke he mahani he fono.

(5) Mo e muitua atu ke he Matakupu nai, ko e tau mena ataina ki ai e Fono Ekepule Niue mo e tau Komiti ha ha i ai mo e tau mena ataina ki ai e tau ekepule mo e Fakatonu Fono he Fono Ekepule mo e tau tagata kua fakaataina ke vagahau i loto he tau Fonoaga, to fakamau ia ke he taha Fakatufono-tohi, ti ko e ha Fakatufono-tohi pihia to maeke ai, ka e kehe ai ni ka lauia ai ha mena he Matakupu 31 he Fakatufono Fakave nai, ke fakakite fakatonu e tau holifono hagaao ke he holia he ataina po ke ai fakalilifu ke he Fono Ekepule, mo e maeke ai ke taute e tau fakatokaaga ke lata mo e fakalilifuaga mo e fakahala he tau holifono pehe na i loto he Fakafiliaga Lahi ka e nakai ko e ha puhala kehe.

25 Palepale he Palemia, Tau Ikipule ne toe tau tau ekepule ne toe he Fono Ekepule Niue mo e Fakatonu Fono

(1) Ko e kau pule gahua Fakatufono Niue to maeke, mai he taha magahalake he taha magahala, mo e kua poaki ai ke, kaeke kua ha ha i ai e taha hikihikiaga he tau tutuaga he tau palepale he Kau Gahua Fakatufono Niue, ke fakailoa mo e fai talahauaga pulega ke he Fono Ekepule ke lata mo e tau tutuaga he tau palepale mo e falu a palepale kua lata ke moua ai he Palemia, tau Ikipule ne toe, tau ekepule he Fono Ekepule ka e nakai ko e tau Ikipule, mo e Fakatonu Fono.

(2) Ko e Palemia mo e tau Ikipule ne toe, tau ekepule he Fono Ekepule Niue ne nakai ko e tau Ikipule, mo e Fakatonu Fono kua pehe to maeke ke moua e lautolu e tau palepale, tau palepale lafi ki luga mo e falu a mena kehekehe ne kua lata ke moua ha ko e tau kotofaaga ia ke tuga ka fakakite mai ai he taha Fakatufono-tohi.

(3) Kaeke, ha ko e manatu he Fakatonu Fono, ko e ha Fakatufono Fakalatalata, po ke ha fakahuiaga ke he ha Fakatufono Fakalatalata, kua hagaao ke he taha mena kua hagaao ki ai e Matakupu nai, ti ko e Fakatufono Fakalatalata na, po ke fakahuiaga na, to nakai maeke ke tuku ki mua he fono a to-

(a) Ha ha i ai i mua he Fono Ekepule e taha fakailoaaga mo e talahauaga pulega mai he Kau Pule Gahua Fakatufono Niue ke lata mo e Matakupu nai, mo e

(e ) Ko e kakano he kupu ne talahau ai i loto he Fakatufono Fakalatalatana, po ke fakahuiaga na, ke he manatu he Fakatonu Fono, kua hagaao tatai ni mo e tau mena kua fifili ki ai he fakailoaaga he Kau Pule Gahua mo e tau talahauaga pulega he Kau ha ha i ai.

26 Tukuaga he Fono Ekepule Niue

(1) Ko e Fakatonu Fono kua poaki nai ki a ia, ke he taha fakailoaga i loto heKasete Niue, ke tuku e Fono Ekepule Niue ka e fakahoko taha viliaga lahi kaeke –

(a) Kua katoa ai e 3 e tau tau mai he aho ne taute ai e viliaga lahi, kaeke kua nakai la tuku ai fakamua to hoko ke he 3 e tau tau ia;

(e) mai he aho ne hoko ai e viliaga lahi kua mole ki tua, kaeke kua manako pihia ki ai e Palemia;

(i) Kaeke, ha ko e muitua ke he Matakupu 6 (3) he Fakatufono-tohiFakave nai, ko e Palemia ne ole ki a ia ke tuku e Fono Ekepule ka e fakahoko taha viliaga lahi;

(o) Kua taute ai e taha viliaga foou he Palemia ke lata mo e Matakupu5 (4) he Fakatufono-tohi Fakave nai, ti nakai moua mai he viliaga foou na, e tuaga aoga po ke fai kakano ke lata mo e vala kupu na.

(2) Ko e poaki a nai ke eke ai e taha viliaga lahi ke lata mo e mouaaga he tau ekepule he Fono Ekepule Niue he ha magaaho, ke nakai tote hifo ai he 4 e tau faahi tapu po ke molea ai e 6 e tau faahi tapu he mole atu e aho ne tuku ai e Fono Ekepule, tuga he poaki ai nei ke he Fakatonu Fono, ha ko e ole he Palemia, ke kotofa, po ke kaeke ko e Palemia kua nakai taute ai e ia e ha ole pehe na he ha magaaho to molea ai ko e 7 e tau aho mai he aho ne tuku ai e Fono Ekepule, tuga he taute ai he Fakatonu Fono ke he haana ni a manatu, ke kotofa ai, ke he taha fakailoaaga i loto he Kasete Niue.

27 Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue

(1) To ha ha i ai e taha tagata gahua he kau Gahua Fakatufono Niue ke fakahigoa ai ko e Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue, ko ia kua poaki nai ki ai ke leveki mo e fua e tau gahua ke –

(a) Fakatokatoka e tau gahua mo e leveki e tau fakamauaga he taututalaaga mo e toka e tau fakamauaga he tau mena tutala he Fono Ekepule Niue; mo e

(e ) Fakatokatoka, ke lata mo e fakamooli matalima tohi he tau tohi moe tuku atu e tau tohi fakamooli mai he Fakatonu Fono kaeke ko e ha magaaho kua lata ke fai higoa fakamooli po ke ha fakamooliaga kua lata ke eke he Fakatonu Fono ke lata mo e ha talahauaga he Fakatufono-tohi Fakave nai po ke ha fakatufono-tohi, mo e leveki e tau pepa oti mo e tau tohi fakamooli kua fakamooli ai po ke foaki.

(2) Ko e Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue kua poaki nai ki a ia ke eke mo e mahani kua tonu ki mua he Fakatonu Fono mo e ke he tau ekepule he Fono Ekepule e tau gahua fakamau mena oti mo e falu a gahua ke tuga ka manako ki ai.

Ko e Talagaaga he Tau Fakatufono-tohi

28 Malolo kotofa ke taute fakatufono-tohi

(1) Ka e muitua ke he Fakatufono-tohi Fakave nei, maeke e Fono Ekepule Niue ke taute Fakatufono-tohi ma e fakatupuaga he mafola, holo tonuhia mo e mitaki he Fakatufono ma Niue.

(2) Ko e malolo kotofa he Fono Ekepule Niue kua maeke ke hokotia ia foki ke fakaholo atu e taute fakatufono-tohi ke lata mo e falu a mena i fafo ha Niue; pehe e mena ia, ko e tau fakatufono-tohi ke lauia po ke hagaao atu ke he ha tagata po ke ha mena i fafo ha Niue po ke ha mena kua taute i fafo ha Niue.

(3) Mo e nakai fakakaupa e tau malolo kotofa katoa ne toka i loto he Matakupu nei, ko e tau malolo kotofa ia to hokotia atu foki ke he malolo ke moumou po ke utakehe, po ke fakahui po ke fakafoou po ke lalafi ki luga, ke lata mo Niue, e ha Fakatufono-tohi ha ne fakagahua ai i Niue po kua hagaao tonu ki Niue.

(4) A to kehe ai ni kaeke ko e nakai muitua ke he taha mena he Fakatufono-tohi Fakave nai, nakai maeke e ha Fakatufono-tohi ke pehe kua nakai aoga ha ko e nakai o tatai mo e tau fakatufono-tohi ne fakagahua i Niue.

29 Tukuaga he tau Fakatufono Fakalatalata mo e falu mena kehekehe ki loto he Fono Ekepule Niue

Ka nakai kehe mai mo e Fakatufono-tohi Fakave nei po ke tau Poakiaga Fakaholoaga Fono he Fono Ekepule Niue, maeke e ha Ekepule he Fono Ekepule ke tuku e ha Fakatufono Fakalatalata po ke ha tohi kupu pulega ke fakatutala fetoko ki ai, po ke tuku e ha ole ke he Fono Ekepule, ko e tau mena ia to pulega ni ki ai mo e taute ai e taha fakaotiaga ke lata mo e tau Poakiaga Fakaholoaga Fono.

30 Tau fakakaupaaga pauaki ke lata mo e tau vahega fekau faka Tupe

A to kehe ai ni kaeke ko e moua mai ha ko e pulega po ke taliaaga he Palemia, po ke taha Ikipule ne eke pihia ha ko e taute ma e higoa he kotofaaga he Palemia, to nakai maeke e Fono Ekepule Niue ke fai fifiliaga ke he ha Fakatufono Fakalatalata (lafi ki ai e ha fakahuiaga ke he ha Fakatufono Fakalatalata) kaeke, kua kitia he Fakatonu Fono kua lauia ai ha fakaaoga unuhake ki luga he ha tupe he tau tupe fafati ke totogi i Niue po ke utakehe, po ke hiki, po ke ka pehE ai ko e tau fafati tukuhau, fakahala tupe, po ke ha tupe tukuhau fafati ke totogi he tau vahega kehekehe a to kehe ni kaeke ko e tukuhifo ki lalo he ha mena totogi he tau mena kehekehe.

31 (Uta Kehe)

32 Tau fakatokaaga fifili pauaki hagaao ke he tau mena kua lauia ai e Kau Gahua Fakatufono Niue

(1) To nakai maeke he Fono Ekepule Niue ke fakatutala e ha Fakatufono Fakalatalata po ke ha fakahuiaga fakalatalata ke he ha Fakatufono Fakalatalata he mole e tukuatuaga fakamua ke he Fono kaeke, ke he manatu he Fakatonu Fono, ko e Fakatufono Fakalatalata na po ke fakahuiaga na, kua fai fakatokaaga ke lauia ai e tau mena nai –

(a) Tau totogi, tau tupe lafi ki luga, tau hatakiaga, tau puhala ke takitaki aki, po ke tau puhala ke lata mo e fakaholoaga he gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue, po ke

(e ) Tau kotofaaga, fakaholo hake he tau kotofaaga, hikihikiaga he tau kotofaaga, faka okioki mo e gahua, utakehe e gahua, fakaoti fakaku e gahua, mo e fakaotiaga he kotofaaga ha lautolu mai he Kau Gahua Fakatufono Niue, lafi ki ai e liu kikite, po ke tau ole liu fifili, hagaao ia ke he mena kua lauia ai a to moua ki mua he Fono Ekepule e taha fakailoaaga talahauaga, mai he Kau Pule Gahua Fakatufono Niue ha ko e muitua ke he Matakupu nei, hagaao ke he tonuhia he mahani faka-fakatufono, tonuhia he mahani faka-fakatufono-tohi fakave po ke ha fakatokaaga faka fakatufono kua lauia ai he Fakatufono Fakalatalata, po ke ha fakahuiaga fakalatalata.

(2) Kaeke, ha ko e muitua ke he Matakupu nai, kua fifili e Fono Ekepule ha ko e tauteaga ke he taha kupu pulega kua talia ke ole ke he Kau Pule Gahua Fakatufono Niue ke fai fakailoaaga talahauaga hagaao ke he taha Fakatufono Fakalatalata, po ke taha fakahuiaga fakalatalata, ko e poaki nai ke he Fakatonu Fono ke kitia kua fakafano ke he Kau Pule Gahua Fakatufono Niue e taha lagaki he kupu pulega na, fakalataha mo e taha talahauaga fakamaamaaga he tutalaaga he Fono Ekepule he mena na, fakalataha mo e taha lagaki he Fakatufono Fakalatalata na, po ke ha fakahuiaga fakalatalata ke he Fakatufono Fakalatalata kua hagaao ki ai; ka e kaeke kua nakai pihia e fifiliaga he Fono Ekepule, ko e Fakatufono Fakalatalata po ke fakahuiaga fakalatalata na, kua pehe ai kua nakai fai aoga ti ki a tiaki ai.

(3) Kaeke, ha ko e muitua ke he Matakupu nei, ke moua he Fono Ekepulee fakailoaaga mai he kau Pule Gahua Fakatufono Niue hagaao ke he Fakatufono Fakalatalata, po ke ha fakahuiaga fakalatalata ke he he Fakatufono Fakalatalata, ti moua mai ai ha ko e mena ia e ha fakafoouaga he ha Fakatufono Fakalatalata kua tuku atu, ko e talahauaga he Matakupu nai kua nakai lata ke liu ui atu foki ke he kau Pule Gahua ke liu fai talahauaga foki, a to kehe ni ka manatu e Fakatonu Fono kua lauia ai e talahauaga tonuhia ke he mahani faka-fakatufono, tonuhia he mahani faka fakatufono-tohi fakave, po ke ha fakatokaaga faka fakatufono ka e nakai la moua mai he oleaga fakamua ke he Kau ia e taha fakailoaaga kua hagaao tonu ke he taha lauiaaga kua laga mai he fakafoouaga ia.

33 Tau tauteaga fifili pauaki ma e tau tauteaga kua lauia ai e tau vala kelekele Niue

(1) Ko e Fono Ekepule Niue to nakai maeke ke fakatutala e ha Fakatufono Fakalatalata, po ke ha fakahuiaga fakalatalata ke he ha Fakatufono Fakalatalata ka mole e tukuaga fakamua ke he Fono kaeke kua manatu e Fakatonu Fono pehe ko e Fakatufono Fakalatalata, po ke fakahuiaga fakalatalata kua lauia ai e tau fakatokatokaaga ke he tau mena nai –

(a) Ko e fakaveaga he tonuhia ke he ha kelekele Niue; po ke

(e) Ko e foakiaga kua kehe he ha kelekele Niue; po ke

(i) Ko e fakatauaga, uta, po ke ha puhala kehe foki ke moua ai ha kelekele Niue ke lata mo e ha fakaaogaaga ma e tau tagata oti

a to moua ki mua he Fono Ekepule e ha fakailoaaga ne taute ai he taha Kau Kumikumi ne ha ha i ai e tau malolo kotofa ke ui atu ke he tau fakamooli mo e ke moua e tau talahauaga tuga kua ha ha i ai ke he Kau Kumikumi ha ko e tau fakamauaga fakatufono-tohi ke lata mo e talahauaga faka fakatufono, po ke tonuhia he mahani faka fakatufono-tohi fakaveaga, po ke ha fakatokaaga faka fakatufono, kaeke kua fai lauiaaga e tau vahega mena pihia i loto he Fakatufono Fakalatalata, po ke fakahuiaga fakalatalata na.

(2) Kaeke, ke he taha kupu fakamau he Fono Ekepule kua fifili, hagaao ke he ha Fakatufono Fakalatalata po ke ha fakahuiaga fakalatalata kua lauia ai e Matakupu nei, kua lata ke fai kumikumi ki ai e taha Kau Kumikumi ke lata mo e Matakupu nei, ko e poaki nai ke he Fono he tau Ikipule ke fakamafiti ke fifili ko e lata nakai, ti taute e puhala ke gahua ai ke lata mo e manako he Fono Ekepule kua fakamau ki ai; ka e kaeke kua nakai muitua e Fono Ekepule ke he puhala ia hagaao ke he ha Fakatufono Fakalatalata po ke ha fakahuiaga, to tiaki ai e Fakatufono Fakalatalata po ke fakahuiaga na mo e talahau ai kua nakai aoga e mena ia.

(3) Ko e ha magaaho kua fai talahauaga fakamau ai e Fono Ekepule ke lata mo e ha Fakatufono Fakalatalata po ke ha fakahuiaga fakalatalata, ha ko e muitua ke he Matakupu nei, kua lata ke pulega po ke kua pehe e hagaaoaga ke kumikumi ki ai e taha Kau Kumikumi ke lata mo e Matakupu nei –

(a) To maeke ke he fifiliaga he Fono he tau Ikipule ke fakatu e taha Kau Kumikumi mo e tuku atu ke he kau ia e tau talahauaga fakave ke lata mo e gahua, po ke taute e falu a hikihikiaga kua tonuhia ki ai ke he tau fakaveaga ke lata mo e gahua he Kau Kumikumi ne fakatu tuai ke lata mo e kumikumiaga ke he mena kua lauia ai e ha fakaveaga he tau kelekele Niue; ti ko e poakiaga nai kua lago ke he Palemia ke fakailoa atu mafiti ke he Fono Ekepule e ha fakatokatokaaga ne taute he Fono he tau Ikipule ke fakatautonu aki e tau talahauaga fakamau ke he fifiliaga he Fono Ekepule; mo e

(e ) Ka moua mai e talahauaga ia mai he Fono he tau Ekepule, ko epoaki nai kua lago ke he Fakatonu Fono ke fakafano ke he Kau Kumikumi ne fakatu he Fono he tau Ikipule ke lata mo e gahua kua poaki ki ai ke maeke ke moua mai e taha talahauaga ke he Fakatufono Fakalatalata po ke he fakahuiaga fakalatalata hagaao ke he talahauaga fakamau he Fono Ekepule, e taha lagaki he talahauaga fakamau he Fono Ekepule, lafi ki ai e taha lagaki he Fakatufono Fakalatalata po ke he lagaki he fakahuiaga fakalatalata ke he Fakatufono Fakalatalata kua lauia ai, ti ko e Kau Kumikumi, ke lata mo e Matakupu nei, ne kua poaki nai ke taute e fakailoaaga mo e tuku atu ai ke he Fono Ekepule.

(4) Kaeke, ha ko e muitua ke he Matakupu nei, kua moua ai he Fono Ekepule e fakailoaaga mai he Kau Kumikumi hagaao ke he ha Fakatufono Fakalatalata po ke ha fakahuiaga fakalatalata ke he ha Fakatufono Fakalatalata ti pehe kua moua mai ai e taha fakafoouaga po ke ha fakahuiaga fakafoou, ti pehe ai kua nakai lauia ke he kupu poaki ne pehe ke moua mai taha talahauaga he Kau Kumikumi, a to kehe ni ka manatu e Fakatonu Fono kua lauia ai e ha talahauaga kua tonuhia ke he mahani hako faka-fakatufono, tonuhia ke he mahani hako faka fakatufono-tohi fakave po ke ha fakatokaaga faka fakatufono, kaeke kua nakai hokotia e talahauaga fakamua he fakailoaaga mai he Kau Kumikumi ke he mena ia ne manatu e Fakatonu Fono ki ai.

(5) Ha he Matakupu nei ko e –

“Foakiaga kua Kehe”, hagaao ke he tau kelekele Niue, ko e haana kakano ko e ha vala fonua fakatoka kehe ha ko e foakiaga hiki, fakafua tupe, foaki fakalofa, foaki nofo totogi, foaki laiseni, foaki ha ko e tonuhia ke fakaaoga he falu, foaki ke moua e polofita, foaki fakamaveheaga kaitalofa, foaki faka totogi kaitalofa, lauia ha kua nakai tokanoa e kelekele, foaki fai falanakiaga ke leveki ma e taha po ke ha puhala foaki kehe foki ni ko e katoatoa po ke fai fakakaupa, ha ko e faka –fakatufono po ke talahau ko e tonuhia; lafi ai foki pihia kaeke ko e pulega faka-konotuleke ke foaki kua kehe; mo e lafi ki ai e ha liuakiaga po ke hikihikiaga he ha vala kelekele po ke fakakehekeheaga he ha foaki totogi, foaki laiseni, foaki ma e kaitalofa po ke foaki moua polofita po ke ha foaki fakakehe ke lata mo e foakiaga he ha vala kelekele ke he ha puhala kua fakakite ai nei:

“Fakaveaga he tau vala kelekele ke he mahani fakamotu” ko e kakano ko e fakamauaga ke lata ia mo e mahani fakamotu ke he tonuhia he fonua pihia mo e fakaaogaaga he tau vala kelekele i Niue:

“Tau Kelekele Niue”, kakano ko e tau vala kelekele Niue ne fakave ke he Foufou he Patuiki kua talahau ko e Fakatufono ka e toka ke he pule he tau Niue ke lata mo e mahani mo e fakaaogaaga fakamotu; lafi ki ai e ha fonua kua tonuhia mai he foakiaga he Fakatufono to hoko e aho 1 ia Apelila 1916 mo e ha fonua Niue kua fakahigoa ai ko e tau fonua kua tohi ke he higoa tagata kua ha ha i ai e poakiaga he ha Fakafiliaga to hoko e aho 1 ia Novema 1969.

34 Ko e magaaho ka fakamooli ai e tau Fakatufono Fakalatalata ke eke mo tau Fakatufono-tohi

(1) A to kehe ni kaeke ko e talahauaga he Matakupu 35 he Fakatufono-tohi Fakave nei, hagaao ke he tau mena kua tonuhia ke he Matakupu ia, to maeke ni e tau Fakatufono Fakalatalata ke eke mo Fakatufono-tohi, kaeke, mo e kaeke ni –

(a) Kua talia ai he Fono Ekepule Niue; mo e

(e) Kua tonuhia ke he manatu he Fakatonu Fono kua talia mo e muituake he tau fakatokaaga he Fakatufono-tohi Fakave nei mo e tau Poakiaga Fakave ma e Fakaholoaga Fono he Fono Ekepule, ti kua fakamooli ai ke he matalima tohi haana i mua he Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue, e taha fakamooliaga ki loto he taha lagaki he Fakatufono Fakalatalata mo e fakamailoga aki e Fakamailoga a Niue, mo e pehe kua muitua e tauteaga ke he puhala ne talahau he Matakupu nei ke muitua ki ai ti tohia ai e aho ne fakamooli mo e fakamailoga ai; mo e

(i) Kua fakamooli foki he Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue ke he matalima tohi haana i mua he Fakatonu Fono e lagaki he Fakatufono Fakalatalata na ne fakamooli he Fakatonu Fono ne toka ai e fakamooliaga kua talahau ai.

(2) Ko e ha Fakatufono Fakalatalata kua eke mo fakatufono-tohi ke tugamo e tau talahauaga he Matakupu nei, to eke ia mo Fakatufono-tohi he Fono Ekepule Niue.

(3) A to kehe ni ka fakakite tonu i loto he ha Fakatufono-tohi, ko e tau Fakatufono-tohi oti ke kamata fakagahua ai Niue he aho ne fakamooli matalima ai mo e tuku aki ai e fakamailoga a Niue.

35 Malolo kotofa he Fono Ekepule Niue ke uta kehe po ke fakahui e Fakatufono-tohi Fakave nei

(1) Ko e ha Fakatufono Fakalatalata ke uta kehe po ke fakahui, po kefakafoou, po ke fakalaulahi, e ha Matakupu po ke ha vala kupu he Matapatu Fakatufono-tohi Fakave a Niue 1974, po ke Fakatufono-tohi Fakave nei, po ke taute ai ha fakatokaaga kua nakai fetataiaki mo e ha talahauaga na, to maeke ni ke eke ai mo fakatufono-tohi, ka eke, mo e ka eke hokoia ni –

(a) Kua talia ai he Fono Ekepule ke he puhala kua muitua ke he tau fakatokaaga nai;

(i) He totouaga fakahiku mo e totouaga to hoko e totouaga ia he ha Fakatufono Fakalatalata, kua moua e tau vili talia ke he numela katoa kua nakai tote hifo he ua e mena ke tolu aki he tau numela Ekepule katoatoa he Fono Ekepule tuga ne talahau ai he Matakupu 16(2) (b) he Fakatufono-tohi Fakave nei; mo e

(ii) Ko e vili ke eke ke lata mo e totou fakahiku ki a nakai taute a to Katoa e 13 e tau faahi tapu he mole, ka e nakai lafi ki ai e aho ne eke ai ke he vili ke lata mo e aho totouaga ne taute to hoko e totouaga fakahiku; mo e

(e) Kua oti ia ti kua tuku atu ai ke he viliaga, kua taute ai ke he puhalafakatoka faka-fakatufono-tohi, he tau tagata he magaaho he viliaga na kua tonuhia ke vili, ko e tau tagata vili he viliaga lahi he tau Ekepule he Fono Ekepule Niue, ti ha ha he viliaga na e omoiaga talia

(i) Kaeke ko e ha Fakatufono Fakalatalata kua utakehe po ke fakahui po ke fakafoou po ke fakalaulahi e taha he tau fakaveaga he tau Matakupu 2 ke he 9 he Matapatu Fakatufono-tohi Fakave a Niue 1974 po ke tau Matakupu 1 mo e 69 he Fakatufono-tohi Fakave nei, po ke Matakupu nei, kua lata ke hokotia ke he ua e mena ke tolu aki e loga he tau vili hako ne vili; mo e

(ii) Kaeke ko e tau mena ke he ne nakai talahau he vala kupu 35(1) (b) (i) ti muitua ni ke he loga he tau vili hako ne moua; mo e

(i) Kaeke kua talia he Fakatonu Fono pehe kua fakamooli tuai ke he tau puhala kua muitua ke lata mo e Fakatufono-tohi Fakave nei mo e Tau Poakiaga Fakave ma e Fakaholoaga Fono he Fono Ekepule Niue, ti fakamooli he Fakatonu Fono taha lagaki he Fakatufono Fakalatalata e taha talahauaga fakamooli kua talahau ai pehe kua muitua e tauteaga ke he talahauaga he Matakupu nei, mo e kua eke ai e ia pihia ki mua he Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue ke he matalima tohi haana e tohi fakamooli na, ti fakamau fakamailoga e lagaki na aki e Fakamailoga a Niue mo e tohi ai i luga e aho ne fakamooli mo e fakamau fakamailoga ai; mo e

(o) Ko e Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue, kua eke, i mua heFakatonu Fono, e fakamooli foki ke he matalima tohi haana e talahauaga fakamooli i loto he lagaki na he Fakatufono Fakalatalata.

(2) Ko e ha Fakatufono Fakalatalata kua eke mo fakatufono-tohi ke lata moe tau talahauaga he Matakupu nai to talahau mo e totou ai ko e taha vala he Fakatufono-tohi Fakave nei mo e maeke ai ke talahau ko e fakahuiaga faka fakatufono-tohi fakave.

(3) A to ke he ni ka talahau pauaki i loto, ko e fakahuiaga faka fakatufono-tohi fakave to kamata fakagahua ai he aho ne taute ai e talahauaga fakamooli mo e fakamau fakamailoga ai.

36 Nakai maeke e Fono Ekepule (Palemene) Niu Silani ke talaga e tau fakatufono-tohi ma Niue, mo e nakai maeke ke fakagahua e ha la fono Niu Silani a to moua e talia ki ai

(1) To nakai maeke e ha Fakatufono-tohi, po ke ha fakatokaaga he ha Fakatufono-tohi he Fono Ekepule (Palemene) Niu Silani ne fakamooli ai he aho, po ke he ha aho kua mole e Aho Fakatokatokaaga he Pule Fakamotu, ke pehe kua maeke ke hokotia e fakaaogaaga ki Niue, po ke pehe kua eke ko e taha vala he fakatufono-tohi a Niue, a to pehe ai –

(a) Ko e fakamooliaga he Fakatufono-tohi po ke taha tauteaga he ha fakatokaaga na , ke lata ke hokotia e fakaaogaaga ki Niue, kua oti tuai he ole fakamua atu ki ai mo e talia ha ko e taha kupu pulega fakamau he Fono Ekepule Niue ke eke pihia; mo e

(e ) Kua oti tuai he talahau fakamahino i loto he ha Fakatufono-tohipihia kua pehe ko e Fono Ekepule Niue kua ole atu tuai mo e talia ki ai ke eke pihia ke lata mo e talagaaga he Fakatufono-tohi na po ke he fakatokaaga kua ha ha i ai.

(2) To nakai fai fakatufono lafi ne kua taute ai he mole e Aho Fakakatoatoaaga he Pule Fakamotu, ha ko e muitua ke he Fakatufono-tohi he Fono Ekepule (Palemene) a Niu Silani, kua maeke ke fakaaoga ki Niue, po ke eke mo taha vala he tau Fakatufono-tohi a Niue, a to pehe ai –

(a) He aho ka taute ai, ko e Fakatufono-tohi ne moua mai ai e ataina po ke hagaaoaga ke he talagaaga he fakatufono lafi ko e mena fita ni e fakatufono-tohi ia he totou ko e taha vala he tau fakatufono-tohi a Niue; mo e

(e) Ko e fakaaogaaga ki Niue he fakatufono lafi, ko e mena ole mo e talia fakamua ki ai e Fono he tau Ikipule a Niue; mo e

(i) Kua fakailoa fakamahino ki ai i loto na, pehe, ko e fakatufono lafi na ne ole mo e talia ki ai e Fono he tau Ikipule a Niue ke lata mo e tauteaga na.

(3) Koe ha Fakatufono-tohi he Fono Ekepule (Palemene) Niu Silani kua fakaaoga ki Niue ha ko e tauteaga he Matakupu nei to tatai e fakagahuaaga mo e haana a aoga ke tuga ni ko e fakatufono-tohi he Fono Ekepule Niue.

(4) Ha ha he Matakupu nei e Kupu, ‘fakatufono lafi” ko e kakano pehe ko e ha Poakiaga he Kanesila, Fakapuloaaga, tau poakiaga-tohi, tau la fono-tohi mo e falu a fakatufono lafi.

VALA III
FAKAFILIAGA

Fakafiliaga Lahi ha Niue

37 Ko e Fakatuaga he Fakafiliaga Lahi

(1) To ha ha i ai e fakamauaga he fakafiliaga ke fakahigoa ko e Fakafiliaga Lahi ha Niue, ke fakagahuahua e tau fifiliaga tonu i Niue.

(2) A to ke he ai ni, ke tuga ne tohia ai i loto he Tohi Fakave nei po ke mata fakatufono, ko e Fakafiliaga Lahi ke ha ha i ai katoatoa he tau fakagahuahuaaga he tau fakafiliaga kua aofia ai e tau (fakafiliaga holifono ke he tau mata fakatufono, fakafiliaga tonuhia faka-tagata mo e fakafiliaga kelekele) ke maeke ai ke fakagahuahua e tau fakatufono i Niue.

(3) To vevehe 3 pehe nai e Fakafiliaga Lahi –

(a) Fakafiliaga ha ko e tonuhia he tagata;

(b) Fakafiliaga holifono ke he tau fakatufono;

(4) To maeke he Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi ke fakaaoga e ha malolo fakafiliaga mo e ha malolo pule ha ha ia ia ke he ha fakafiliaga ne tolu.

(5) Muitua ke he (1), (2), (3), mo e (4) he Matakupu nai mo e Matakupu 38, ko e tau Iki Fakafili taki toko taha he Fakafiliaga Lahi, po ke toko 2 po ke tokologa atu foki, maeke ia lautolu ia he ha magaaho i Niue po ke i fafo i Niue ke fakaaoga e tau malolo pule he Fakafiliaga Lahi.

38 Malolo Pule Fakafiliaga he tau La Fakafiliaga he Fakafiliaga Lahi

(1) Ko e tau La Fakafiliaga he Fakafiliaga Lahi ke fakanogonogo mo e fifilifakamitaki –

(a) E tau fakafiliaga ke tuga mo e tau poakiaga he ha fakatufono tohi, ke muitua mo e fifili fakamitaki;

(e) Ko e falu a fakafiliaga pihia mai he taha magahala ke he tahamagahala ke toka ke he fifiliaga he Iki Fakafili Lahi ke he taha vala ni he fifiliaga po ke fakafiliaga katoa, po ke ha fakafiliaga taute fakamahao, po ke ha vahega fakafiliaga.

(2) To ha ha he Fakafiliaga Kelekele e tau malolo fakafiliaga oti mo e, tau malolo pule oti ke he ha fekau kelekele, ko e tau fekau ia ne tutupu to hoko e kamataaga he Matakupu nai ka e nakai la fai tauteaga ia ki loto he Fakafiliaga Kelekele ha Niue, ko e mena ia to maeke foki ke moua e falu malolo fakafiliaga pihia ke fakafili e tau fekau nai ka foaki atu he fakatufono tohi.

39 Tau Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi

(1) To ha ha i ai he Fakafiliaga Lahi toko taha po ke tokologa e tau Iki Fakafili, lautolu oti ia to fifili ai i lalo hifo he malolo he tau poakiaga he Tohi Fakave nei.

(2) Kaeke ke tokotaha ni e Iki Fakafili ka fifili ko ia ni ko e Iki Fakafili Lahiha Niue, ka e, kaeke ke tokologa ka fifili taha mai ia lautolu ia ka fifili ke eke mo Iki Fakafili Lahi ha Niue.

(3) To nakai fai tagata ke moua e kotofaaga ko e Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi i lalo hifo he Matakupu nai, a to moua fakamua e ia e taha tohi paase tuga ne talahau ai he Tohi Fakave nei mo e tohia ai i loto he mata fakatufono tohi.

40 Hukui Iki Fakafili Lahi he Fakafiliaga Lahi

Kaeke ke tokanoa ha pu gahua he Ofisa he Iki Fakafili Lahi, po ke ka kitia ai kua fai kakano aoga ati kua nakai maeke ai he Iki Fakafili Lahi ke taute haana tau gahua kotofa, ka ko e tau gahua kotofa ia na maeke foki ke taute he taha Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi, ti kaeke ko e mena maeke he falu Iki Fakafili foki ke taute e tau gahua kotofa ia, koe mena ia ko e Iki Fakafili ne kua leva haana gahua ke he kotofaaga Iki Fakafili ko ia ka lago ki ai e kotofaaga Hukui Iki Fakafili Lahi a to fifili mo e kotofa ai e Iki Fakafili Lahi foou, po ke, a to maeke he Iki Fakafili Lahi ke liu taute haana tau gahua kotofa.

41 Tau Iki Fakafili nakai gahua mau

To maeke he Fono Ekepule he ha magaaho ke fifili mo e kotofa ai ha tagata mo e nakai fai kaupaaga e tau tau moui ne kitia kua lata tonu mo e kotofaaga he Iki Fakafili Lahi, po ke taha Iki Fakafili ke moua e kotofaaga ia ke nakai molea e taha tau tuga ne tohia ai he tohi kotofaaga gahua.

Fifiliaga, leva he nofo he kotofaaga, mo e tau totogi he tau Iki Fakafili.

42 Fifiliaga he tau Iki Fakafili

Ko e Iki Fakafili Lahi mo e falu Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi to fifili ni ke he puhala nai:

(a) Ko e Iki Fakafili Lahi he Fakafiliaga Lahi to fifili ai he Kavana Lahi, to taute e fifiliaga ia ha ko e taliaaga mai he Fono Ikipule mo e omoiaga he Palemia;

(e) Ko e Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi to fifili ai he Kavana Lahi, totaute e fifiliaga ia ha ko e taliaaga mai he Fono Ikipule ma e omoiaga he Iki Fakafili Lahi he Fakafiliaga Lahi mo e Ikipule he Faahi Fakafili.

43 Leva he nofo he kotofaaga Iki Fakafili

(1) To kehe ni kaeke ko e kotofaaga fifili i lalo hifo he Matakupu 41, ha kua talahau pehe e matakupu ia nakai fai tagata ne kua katoa e 68 e tau tau he moui ke fifili ke he kotofaaga nai, po ke fakatumau ke he kotofaaga ko e Iki Fakafili Lahi po ke taha Iki Fakafili foki he Fakafiliaga Lahi.

(2) To nakai fai fifiliaga ke pehe kua nakai tonu ka taute he Iki Fakafili lahi po ke taha Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi he tau magaaho ka taute ai e ia haana tau gahua kotofa, pete ni ke pehe kua hoko tuai haana tau tau ke fakaoti ai moe gahua tuga ne talahau he Matakupu nai, po ke haana tau tau kotofa kua oti tuai.

(3) Ko e Iki Fakafili Lahi po ke taha Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi maeke ia ia ke tohi ke he haana matalima tohi e haana tohi ke fakaoti moe kotofaaga, tohi atu ke he Kavana Lahi.

44 Tau totogi he tau Iki Fakafili

(1) Ko e tau totogi he Iki Fakafili Lahi mo e falu Iki Fakafili he FakafiliagaLahi to muitua ni ke he Fakatufono-tohi, mo e to totogi mai he Tokaaga Tupe he Fakatufono Niue.

(2) Ko e tau totogi he tau Iki Fakafili ia to nakai tuku hifo he ha magaaho henonofo ai a lautolu he tau kotofaaga, a to maeke ni ke tuku hifo kaeke ko e tuku hifo ia kua lauia ai e tau totogi oti ha lautolu ne moua ha ko e muituaaga ke he fakatufono-tohi.

45 Fakaoti e Kotofaaga he tau Iki Fakafili

(1) Ko e Iki fakafili lahi mo e falu Iki fakafili he Fakafiliaga Lahi to nakaimaeke ke fakaoti mai he tau kotofaaga, ko e maeke ni ka moua mai e fakailoaaga ke fakaoti mai he Kavana Lahi ha koe taliaaga he Fono Ikipule mo e omoiaga he Palemia mo e fakamooliaga he Fono Ekepule Niue he fonoaga ne talia oti ki ai a lautolu.

(2) Ko e taha ni e kakano ne kua maeke ai ke fakaoti ai e Iki Fakafili lahi mo e ha Iki Fakafili he Fakafiliaga lahi ka hoko ke he tuaga kua nakai tuai maeke he Iki Fakafili ke taute haana tau gahua kotofa, (tupu mai ha kua nakai malolo e tino, po ke nakai malolo e manamanatuaga po ke ha mena tupu kia ia) po ke mahani fakahanoa.

46 Tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga lahi

(1) Ko e Fono Ikipule ka fifili e tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga lahi ha Niue, to gahua ai a lautolu ke he tau tau tuga ne tohia ai he ha lautolu a tau tohi fakamooliaga ke he kotofaaga.

(2) To nakai fai tagata kua katoa e 64 e tau tau he moui, po ke ko e ekepule he Fono Ekepule Niue ka fifili ke he kotofaaga nai po ke fakatumau ke nofo ai he kotofaaga nai.

(3) Muitua ke he (2) he Matakupu nai, ko e kotofaaga Komisina Fakafili heFakafiliaga Lahi ka ko e tagata gahua to maeke ni e tagata ia ke fakatumau ke he haana kotofaaga kaeke ke moua e fakamooliaga mai he Kau Pule Gahua, po ke tagata gahua ke he ha gahua, ko e mena ia kaeke ko e Komisina Fakafili ko e tagata gahua he kau gahua he tau kau gahua he Fakatufono to nakai maeke ia ia he magaaho ke fakaaoga ai haana tau malolo kotofa faka-Komisina Fakafili ke nofo ki lalo he puipuiaga he Kau Pule Gahua he Fakatufono Niue.

(4) To nakai fai fakafiliaga ka taute he Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi he magaaho ka taute ai e ia haana tau malolo kotofa ke pehe kua nakai tonu ha kua hoko ke he tau tau kua lata ke fakaoti ai mo e kotofaaga ke tuga ne tohia ai he Matakupu nai, po ke ko e tau tau fafati he kotofaaga ke gahua ai kua molea tuai.

(5) Ko e Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi maeke ia ia ke tohi ke he haana matalima tohi e haana tohi fakaoti gahua mo e taatu ke he Palemia.

47 Tau Komisina Fakafili nakai gahua mau

Maeke he Fono Ikipule he ha magaaho ke fifili ha tagata mo e nakai fai kaupaaga e tau he moui ne kua kitia kua lata mo e kotofaaga ko e Komisina Fakafili he Fakafiliaga lahi ke nakai molea e taha e tau tuga ne tohia he tohi fakamooliaga gahua.

48 Malolo Pule he tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi

(1) Maeke he Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi ke moua e malolo pule ke fakagahuahua haana tau gahua kotofa ko e Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi (ko e malolo ia ko e malolo faka fakafiliaga po ke malolo ke he tau puhala gahua, ka e nakai aofia ai e tau malolo pule ne foaki ke he Iki Fakafili Lahi) tuga ne tohia ai he fakatufono hagaao ke he tau Komisina Fakafili oti po ke fakamahao ni ke he tokotaha e Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi, mo e, ko e tau talahauaga ne tohia ai he ha fakatufono tohi hagaao ke he Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi ne maeke ke fakamooli aki kua hagaao foki e tau talahauaga ia ke he Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi, ka e fakakaupa mai ni ke he malolo pule ne foaki age ki a ia.

(2) Ko e fakaataaga moua mai he Komisina he Fale Hopo Lahi ke liu hafagi mai he Iki Fakafili he Fale Hopo ia.

49 Tau Palepale he tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi

(1) Ko e tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga lahi ke moua e tau totogi mo e tau totogi lafi he tau magahala takitaha tuga ne tohia ai he fakatufono-tohi; ka e kaeke ke fifili ha Komisina Fakafili ke he kotofaaga nai ke he tuaga nakai gahua mau, to moua ni e ia e totogi mo e totogi lafi fakalata ke he tau magaaho ne gahua ai a ia he haana a tau gahua kotofa tuga ne fifili a ia ki ai.

(2) Ko e tau totogi he tau Komisina Fakafili to moua mai he tokaaga tupe he Fakatufono Niue.

(3) Ko e tau tau fafati ka gahua ai e Komisina Fakafili he haana kotofaaga to maeke he haana totogi ke holo hake kaeke kua fai holo hake e tau totogi po ke kakano ni kua lata ke holo hake ai, ka e nakai maeke ke fai magaaho ke holo hifo ai he tau tau ne fafati ke gahua ai a ia ke he haana kotofaaga, a to maeke ni kaeke ko e holo hifo e tau totogi oti po ke holo hifo taha he tau totogi ha lautolu oti ne totogi ha ko e muituaaga ke he fakatufono-tohi.

50 Fakaoti e Kotofaaga Komisina Fakafili

(1) To nakai maeke e Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi ke fakaoti mai he haana kotofaaga. Ka ko e Fono Ikipule ni ke maeke ke fakaoti e kotofaaga ia ha ko e pulega ne tuku atu he Iki Fakafili Lahi ke he Fono Ikipule.

(2) Ko e kakano ni ke maeke ai e Komisina Fakafili ke fakaoti mai mo ehaana kotofaaga kaeke kua nakai maeke ia ia ke taute haana tau gahua kotofa (tupu mai ha kua nakai malolo e tino po ke nakai mitaki e manamanatuaga po ke ha mena ni ne tupu ki a ia) po ke mahani fakahanoa.

Tau Fakafili

51 Tau Fakafili he Mafola

(1) Ko e Fono Ikipule ke fifili e tau Fakafili he mafola ma Niue, to gahua ai a lautolu ia ke he tau tau tuga ne tohia ai he tau tohi fakamooliaga gahua.

(2) Ko e tokoua e tau Fakafili he mafola ma Niue ka gahua tokoua, mo e ha ha ia laua e malolo ke fakagahua i Niue e ha gahua kotofa ne foaki atu he mata-fakatufono ke he tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi, ti pihia ni mo e tau fakafoouaga tuga ne tohia ai he Matakupu 48 he tohi Fakave nai, mo e fakahagaao foki e tau fakafoouaga ia ke he tau kotofa he tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi, mo e ke fakaaoga foki ke he ha tokoua e fakafili he mafola ma Niue; ka e nakai hagaao e matakupu nai ke he ha Fakafili he mafola ma Niue ne gahua ekepule he Fono Ekepule ha Niue po ko ia kua katoa e 68 e tau tau he moui.

(3) To nakai maeke e Fakafili he mafola ma Niue ke fakaoti mo e haana kotofaaga a to moua e poakiaga ke fakaoti mai he Fono Ikipule ha ko e pulega mai he Iki Fakafili Lahi.

(4) Ko e tau Fakafili he Mafola ke moua a tau palepale ha lautolu fakalata ke he ha gahua kotofa ha lautolu ne gahua ki ai. Ko e tau palepale nai to muitua ni ke he tau magahala takitaha tuga ne tohia ai he fakatufono-tohi.

Fakafiliaga Liu fakafili

52 Fakatu e Fakafiliaga Liu Fakafili

(1) To ha ha i ai e Fakafiliaga Liu Fakafili ha Niue mo e to fakamau ai ko e Fakafiliaga kua mua he tokoluga moe malolo.

(2) Muitua ke he Matakupu 53 moe 54 ko e tau Iki Fakafili he FakafiliagaLiu Fakafili.

(a) Ko e Iki Fakafili lahi mo e falu Iki Fakafili he ha Fakafiliaga Lahi ko lautolu ia ko e tau hukui kua fifili ke he Fakafiliaga nai ha ko ha lautolu a tau mahani fakamooli mo e fakauka kua lata tonu ko e kotofaaga; mo e

(e ) Falu vahega tagata pehe nai kua lata tonu mo e kotofaaga ke tugane tohia ai he Fakatufono Tohi, to fifili ai a lautolu ia he Kavana Lahi ha ko e taliaaga he Fono Ikipule mo e omoiaga he Palemia.

(3) Ko e Iki Fakafili Lahi e takitaki he Fakafiliaga Liu Fakafili, ka e kaeke ke nakai ha ha i ai a ia ko e taha Iki fakafili ne kua leva haana gahua mo e motua ka hukui a ia.

(4) Ko e tau Iki Fakafili he Fakafiliaga Liu Fakafili to uta e tau tutuaga ha lautolu he tau kotofaaga ke he leva he gahua, kamata totou he aho ne kamata gahua ai he Fakafiliaga Lahi po ke kamata gahua he Fakafiliaga Liu Fakafili po ke ha fakafiliaga he ha motu i fafo i Niue.

(5) Ko e ha kotofaaga ne fifili i lalo hifo he palatafa (e) he (2) he matakupu nai ke fai magaaho ke tuku age ke fakamahani ai ke he fakafiliaga po ke fai magaaho ke tuku age ke fakanogonogo ke he taha fakafiliaga, ke tuga ne tohia ai he tohi fakamooliaga gahua.

53 Katoa he tau Iki fakafili

(1) Ko e toko 3 e Iki Fakafili he Fakafiliaga Liu Fakafili ke gahua fakalatahahe ha magaaho i Niue po ke i fafo i Niue, mo e, fakagahua ai e tau malolo pule ne ha ha i ai he Fakafiliaga. Ka e maeke ni kaeke kua fita e fifiliaga fakaoti he Fakafiliaga he moua he taha hukui ne kua ha ha i ai he magaaho tonu ia he fakafiliaga, ka e kaeke ke nakai moua ha hukui to puhala atu ai e fifiliaga ia he Fakafiliaga he Fakamau Kupu Lahi he Fakafiliaga Liu Fakafili.

(2) Ko e fifiliaga he Fakafiliaga Liu fakafili ke falanaki ni ke he manatu kuatokologa ki ai e tau Iki Fakafili ne ha ha i ai he fakafiliaga.

54 Nakai maeke e Iki Fakafili ne taute e fifili he Fakafiliaga ke ha ha i ai a ia he Fakafiliaga Liu Fakafili ke liu fifili haana fifiliaga

Ko e Iki Fakafili he Fakafiliaga Liu Fakafili to nakai maeke ia ia ke ha ha i ai ke liu fakafili e ha fifiliaga ne taute e ia, po ke Fakafiliaga ne nofo ai a ia ko e taha Iki Fakafili.

55 Ko e fifiliaga he Fakafiliaga Liu Fakafili

(1) A to ke he ai ni ke tuga ne tohia ai he (2) he Matakupu nai, po ke tuga ne tohia ai he fakatufono tohi, ko e fifiliaga he Fakafiliaga Liu Fakafili ko e fifiliaga fakaoti ni a ia.

(2) To nakai fai talahauaga i loto he Matakupu nai ke taofi aki e tonuhia he Patuiki ne ha ha ia ia ne lalago e ha tagata, kaeke kua nakai fiafia e ha tagata ke he fifiliaga he Fakafiliaga Liu Fakafili kua lata ke taatu e nakai fiafia ia he tagata ke he taha fakafiliaga ne kua kitia e ia kua lata ke uta ki ai.

55A Malolo Pule Fakafiliaga Liu Fakafili

(1) Muitua ke he tau poakiaga he Tohi Fakave nei, ko e Fakafiliaga Liu Fakafili ke ha ha i ai e malolo pule ke fanogonogo mo e fifili e ha ole ke liu fakafili e fifiliaaga he Fakafiliaga Lahi.

(2) Muitua ke he tau poakiaga he Tohi Fakave nei mo e tau magaaho ke taute ai e ole liu fakafili tuga ne tohia ai he Fakatufono Tohi, a to kehe ai ni kaeke kua tohia ai he ha fakatufono tohi kua eke ni e fifiliaga ia he Fakafiliaga Lahi mo e fifiliaga fakaoti, ti ko e ole ke liu fakafili kua nakai tuai talia he Fakafiliaga Liu Fakafili ke liu fifili e fifiliaga, he Fakafiliaga Lahi –

(a) Ke lata mo e mooli, kaeke kua fakamooli he Fakafiliaga Lahi ko e fakafiliaga ne taute kua mamafa lahi ni ke he fifiliaga he mata fakatufono mo e to lauia ai foki e ha poakiaga he Tohi Fakave nei.

(e) Ke lata mo e mooli, ko e ha fakahala ka fafati he Fakafiliaga Lahi ha ko e fakagahuahuaaga he tau malolo faka-fakafiliaga ke lata mo e holifono he tagata ne ole ke liu fakafili ha kua fafati ke fakahala mate po ke fakahala tuku ke he fale puipui a to hoko kehe aho ka mate ai, po ke ha vahega fakahala (kua nakai tohia he mata fakatufono) ka e tuga ka tohia ai he Fakatufono Tohi;

(i ) Ke lata mo e mooli kaeke kua nakai fai kakano aoga e matakupu nefetoko ki ai e ole liu fakafili ke tuga ne tohia ai he Fakatufono Tohi;

(o) Kaeke ke toka ni ke he taliaaga he Fakafiliaga Lahi ke lata mo e falufakafiliaga, ti kaeke kua manatu e Fakafiliaga ia ko e matakupu ne lago ki ai e ole ke liu fakafili ko e matakupu aoga mae tau tagata oti, po ke aoga ni mo lautolu ne aofia ai, po ke ha kakano aoga ne kua lata ai ke ta atu e matakupu ke fakafili he Fakafiliaga Liu Fakafili.

(u) Ko e falu he tau mena tutupu kua fai fakamaamaaga ke lata mo efakatufono.

(3) Ke nakai fai mena ke taofi aki e (2) he Matakupu nai, a to kehe ai ni kaeke ke tohia ai he ha Fakatufono Tohi kua eke ni e fifiliaga he Fakafiliaga Lahi mo fifiliaga fakaoti, ka e maeke he Fakafiliaga Liu Fakafili ke lata mo e ha fekau ne manatu e Fakafiliaga ia kua lata ke talia pauaki ni ke tuku atu e ole ke liu fakafili he Fakafiliaga Lahi e fifiliaga ne taute he Fakafiliaga Lahi, ka muitua ke he tau tauteaga pehe nai kua lata ni ke moua e peehi ke puipui ke lata mo e tau tupe ke fakamole ke he kitiaaga kua manatu e Fakafiliaga Liu Fakafili kua lata.

(4) Ko e taha vala he matafakatufono kua ai tohia kehe vagahau Niue.

55E Utaaga he tau Poakiaga Tohi he Fakafiliaga Liu Fakafili

Ko e fifiliaga he Fakafiliaga Liu Fakafili ke he ha Liu Fakafili mai he Fakafiliaga Lahi to taatu ke he Fakamau Kupu Lahi he Fakafiliaga Liu Fakafili. Ko e Poakiaga Tohi ia kua fakamau fakamailoga ai he Fakafiliaga Liu Fakafili. Ti koe fifiliaga ia to tohi fakamau ai he Fakafiliaga Lahi po ke tohi fakamau ai mo e taha fakaholoaga fakafiliaga foou, po ke toka ni ke he fifiliaga he Fakafiliaga Lahi tuga ne fifili ki ai.

55I Omonuo he Mahani Fakamooli mo e Omonuo Faka-Fakafiliaga

(1) Ko e Iki Fakafili Lahi moe falu Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi mo e tau Iki Fakafili oti he Fakafiliaga Liu Fakafili, mo e tau Komisina Fakafili oti, mo e tau Fakafili he Mafola ha Niue, ko e magaaho ka talia ai ke he kotofaaga to taute ai e tau omonuo nai:

(a) Hanai e omonuo he mahani fakamooli –

Ko au ko________________ kua omonuo nei au ke he Atua Malolo mua ue atu, to fekafekau au moe tua fakamooli, mo e toto mau e mahani tonu moe fakalilifu ki a ia e Patuiki (Hanai kua fakahigoa ai mo e haana Pule Malolo: Ko e Patuiki ko Elisapeta II) ko ia ko e Ulu he Fakatufono Niue, fakalataha mo e haana tau ohi mo e haana tau hukui ke lata mo e Tohi Fakave mo e Fakatufono he kautu. Ko e mena ia ki a lagomatai mai au ma Atua na e.

(b) Hanai e Omonuo Faka-Fakafiliaga

Ko au ko _____________.kua omonuo nei au ke he Atua Malolo mua ue atu to fekafekau au mo e loto mo e mahani fakamooli ki a ia e Lilifu koe Patuiki (Hanai kua fakahigoa ai mo e haana Pule Malolo: Ko e Patuiki ko Elisapeta II) ko ia ko e Ulu he Fakatufono Niue fakalataha mo e haana tau ohi mo e haana tau hukui ke lata mo e Tohi Fakave mo e fakatufono he Kautu. Ko e mena ia ki a lagomatai mai au ma Atua na e.

(2) Ko e tau omonuo ka taute ha ko e poakiaga he Matakupu nai to taute aiki mua ia lautolu nai –

(a) Ko e Iki Fakafili Lahi to taute ai ki mua he Kavana Lahi;

(e) Ke he falu Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi po ke ha Iki Fakafili heFakafiliaga Liu Fakafili to taute ai ki mua he Kavana Lahi po ke ki mua he Iki Fakafili Lahi;

(i) Ke he tau Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi, po ke tau Fakafili he Mafola to taute ai ki mua he Iki Fakafili Lahi po ke ki mua he ha Iki Fakafili he Fakafiliaga Lahi, po ke ki mua he Fakatonu Fono he Fono Ekepule Niue.

(3) Ko e ha tagata ne kua fakatonu he Matakupu nai ke taute e omonuo ka e fakatikai e ia mo e nakai talia e ia ke omonuo ka kua fita a ia he talia e kotofoaga, ko e magaaho ia ni ke uta kehe ai e kotofoaaga mai ia ia, ka e nakai maeke ha tagata ke fakaohooho ke omonuo lagaua ke he taha ni e kotofoaga: ka kua lata ke nakai fai tauteaga ke he ha tagata pihia a to tuku ke he Fakafiliaga ke huhu ki ai ko e ha ne nakai talia ai e ia ke taute e omonuo tuga ne tohia ai he Matakupu nai.

VALA
IV TAU TUPE MOUA HA NIUE

56 Levekiaga Faka-Fakatufono-tohi he tau tupe moua mo e tau tupe fakamole

(1) To nakai maeke ke fai tukuhau ka fakatu ai, a to fai talahauaga i loto he ha Fakatufono – tohi.

(2) Ko e tau tupe moua oti he Fakatufono Niue ki a tuku atu ki loto he fakaputuaga tupe he kautu po ke ha fakamauaga tupe; ko e tupe oti ia po ke tau fakamauaga tupe ia, to totogi ni a to kehe ka tohi ai i loto he fakatufono – tohi kua fakagahua ai, to taute ni tuga ne fakatoka ai he Fakatufono – tohi.

(3) Ko e tau fakamoleaga oti he tau tupe he kautu to taute ke lata moe poakiaga he fakatufono- tohi tigahau he fakagahua po ke poakiaga he ha fakatufono – tohi ka taute pauaki.

57 Fakaputuaga Tupe he Fakatufono Niue

(1) To ha ha i ai e taha Fakaputuaga Tupe he Fakatufono Niue.

(2) Ko e tau tupe tukuhau oti mo e falu a tupe moua mo e tau tupe ne kumi mo e moua he Fakatufono Niue ki a totogi atu ia ke he Fakaputuaga Tupe he Fakatufono Niue, a to kehe ai ka fakaata ai faka-fakatufono-tohi ke totogi atu ke he ha fakaputuaga tupe kehe he kautu.

58 Fakalatalataaga mo e Tufatufaaga he tau tupe ma e tau taha

(1) A to kehe ai ni kaeke kua ha ha he Matakupu 59 (4) (e) he Fakatufono – tohi Fakave nei po ke kua fakaata mai ai i loto he taha la fono fakatufono-tohi po ke he ha Fakatufono-tohi ka taute pauaki, ko e tau tupe fakamole oti mai he Fakaputuaga Tupe he Fakatufono Niue to muitua ni tuga ke he tau fakatokaaga ne talahau ai he Fakatufono – tohi Fakalatalata Tupe ma e tau ia.

(2) Ko e Fakatufono-tohi Fakalatalata Tupe to fakagahua ni ke lata mo e taha e tau, mo e fakaoti ni haana a aoga he tau na.

59 Ko e Fono He Tau Ikipule ke kitekite e fakamoleaga he tau tupe

(1) Ko e Fono Ikipule kua lago ki ai e poakiaga ke tuku ke he Fono Ekepule e tau fakalatalataaga fakakaupa he tau tupe moua he kautu mo e tau tupe fakamole he kautu he tau taha, a to pihia ai foki ke he falu a fekau hagaao ke he tupe. Ko e Palemia po ke taha Ikipule ke tuku ki mua po ke fakailoa ke he Fono Ekepule e ha Fakatufono – tohi Fakalatalata hagaao atu ia ke he ha fekau hagaao ke he tupe mo e ha fakalatalata tupe kua amanaki ke fakamole ke lata moe tau taha.

(2) Ko e Fono He Tau Ikipule kua lago ki ai gahua mo e falanaki atu ki lalo he Fono Ekepule hagaao ke he tau fakamauaga tonu he tau tupe fakamole ke fakataitai atu ke he tau fatifatiaga ne taute ai he Fono Ekepule ke lata moe Matakupu 58 he Fakatuono – tohi Fakave nei, po ke ha fakaataaga ke fakamooli e tau tupe fakamole ke lata moe vala kupu (4) he Matakupu nei, mo e ko e tau fakamauaga tupe ke ma e tau taha to tuku ai ke he Fono Ekepule.

(3) Ko e ha fakaataaga malolo pule foaki mai he Fono He Tau Ikipule, ko e tokotaha po ke tokologa ha lautolu e ha malolo ke fakamooli e ha tupe fakamole ke lata mo e ha fakatufono-tohi ne fakagahua ai he mogo ia mo e taute ai ke lata mo e Fakatufono-tohi ka e nakai ha ha i ai ha kehekeheaga mai he gahua mo e falanakiaga auloa he Fono He Tau Ikipule ke he gahuaaga tumau i lalo he Matakupu nei.

(4) Ke lata moe tau fakakaupaaga tuku hifo he tau magahala takitaha tugane toka ai he ha fakatufono-tohi po ke la fono-tohi ko e Fono he tau Ikipule ke fakamooli e fakamoleaga he tau tupe kua manatu kua lata –

(a) Ke taute taha fakatokaaga amanaki he Fakatufono- tohi Fakalatalata Tupe ma e ha tau taha; ka ko e tau tupe katoatoa ne tufa mo e totogi ai i lalo he palatafa nei he fakatatai atu ai ke he ha vahega gahua he tau taha, ki a nakai molea e tau fatifati tupe ne nakai fakamole he Fakatufono-tohi Fakalatalata tupe he tau kua mole, lafi ki ai e taha e mena ke fa-aki he vahega gahua ia, ti ko e tau tupe ki a lafi fakalataha e totouaga ke he fakalatalataaga ma e tau ia.

(e) Ko e magahala he vahloto to fakamooli e Fakatufono-tohiFakalatalata Tupe moe fakaotiaga he tau taha kua maeke e tau tupe ia ke fakamole ke molea, mo e nakai fai fakamooli ke moua mai he Fono Ekepule, ka koe tau tupe oti ne foaki mo e totogi ai he palatafa nei he ha tau taha ki a nakai molea e taha mo e hafa e pasene he tau tupe katoa oti ne fatifati ai i loto he Fakatufono-tohi Fakalatalata Tupe he tau ia.

(5) Ko e ha tupe fakamole ne fakagahua ki lalo he fakaataaga he Matakupu (4) (e) he Matakupu nei, to tohia ai ko e tau tupe fakamole mo e nakai fakaata titotou ko e fakamoleaga mai he taha fatifatiaga kua lata tonu ai.

(6) Ko e fakailoaaga he tupe fakamole ne nakai fai fakaataaga ma e tau ia tolalafi atu ia ke he fakailoaaga tupe ma e tau ia mo e tuku atu ai ke he Fono Ekepule.

60 Siviaga he tau Tupe

(1) Ko e Faahi Gahua Sivi Tupe ha Niu Silani ke eke mo Sivi Tupe he Fakaputuaga Tupe he Fakatufono Niue mo e tau fakaputuaga tupe oti he tau Faahi Gahua Fakatufono mo e tau Ofisa he fakatufono pule fakatonu mo e falu matakau fakatu faka fakatufono kua lauia ai i lalo he ha fakatufono-tohi.

(2) To lagataha he tau e taute e fakailoaaga mo e fakailoa atu he Faahi Gahua Sivi Tupe ke he Fakatonu Fono he Fono Ekepule Niue ke tuku ke he Fono Ekepule e fakailoaaga ne toka ai ha talahauaga tuga ne poaki ai he ha fakatufono-tohi lafi ki ai foki mo e falu a fakailoaaga hagaao ia ke he tau Fakaputuaga Tupe he Fakatufono po ke falu he tau vahega tupe kua tohia ai i lalo he Fakatufono – tohi Fakave nei po ke i lalo he ha fakatufono –tohi kua lata ke sivi ai he Faahi Gahua Sivi Tupe kaeke kua kitia kua lata ke taute pihia.

VALA V
FAAHI GAHUA MALOLO TINO, GAHUA FAKAAKO MO E FAAHI FIAFIA MOUI TINO

61 Faahi Gahua Malolo Tino, Faahi Gahua Fakaako mo e Faahi Fakafiafia he Moui Tino

(1) To ha ha he Fono he Tau Ikipule e lauiaaga malolo ke fakatu mo e fakatumau i Niue e levekiaga he tau fale gagao mo e falu matakau mo e foaki atu e falu e fekafekeauaga ke lata ma e tau malolo tino he tau tagata.

(2) Ha ha foki he Fono He Tau Ikipule e lauiaaga malolo ke fakatu i Niue mo e fakatumau i Niue e levekiaga he tau aoga mo e taute ai e falu a fakamauaga kua lata ia ma e foakiaga he tau fakaakoaga mitaki ma e tau tagata Niue.

(3) Ha ha he Fono He Tau Ikipule e lauiaaga malolo ke fakatu mo e fakatumau i Niue falu he tau matakau mo e falu gahua ke taute e falu a mena kua lata ma e tau nonofoaga he tau tagata i Niue ke fakatumau e leveki he tau puhala moua mena, fiafia mo e fakatumauaga he tau mahani motu.

(4) Nakai fai mena he Matakupu nai kua maeke ke fakakaupa aki e taumalolo ha he Fono he Tau Ikipule ne toka he Matakupu 2 he Fakatufono-tohi-Fakave nei, ke fakagahua ma e higoa haana he Patuiki Fifine, kua pule Fakatonu i Niue.

VALA VI
KO E KAU GAHUA FAKATUFONO NIUE

62 Kau Gahua Fakatufono Niue

(1) To ha ha i ai e Kau Gahua Fakatufono Niue kua ha ha i ai e tau tagata gahua ke maeke ke lagomatai e Fono He Tau Ikipule ke gahua e tau gahua kotofa i Niue mo e taute ai e falu a gahua mo e falu a malolo pule fakatonu, ne moua ha ko e fakatokaaga he ha fakatufono-tohi.

(2) A to kehe ni kaeke ke toka i loto he vala kupu (4) he Matakupu nei, to nakai maeke ha tagata ke gahua ma e Fakatufono Niue a to pehe ko ia ko e tagata gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue.

(3) A to kehe ai ni kaeke kua fai talahauaga kehe he taha Fakatufono-tohi ko e gahua ma e taha matakau, po ke ha matakau fakatu faka-fakatufono, po ke ha matakau kua fakatu ai i lalo he taha fakatufono-tohi a Niue, ke lata mo e Matakupu nei, kua talahau pehe kua gahua he gahua he Fakatufono Niue.

(4) Nakai hagaao e vala kupu (2) he Matakupu nei ke lauia ai ha gahua kua totogi faka-konotuleke mai he tau tupe totogi palepale, po ke ha gahua taute noa, po ke ha gahua he –

(a) Fakafili po ke Komisina Fakafili he Fakafiliaga Lahi, po ke ha Lagomatai Fakafili ma Niue, po ke ha tagata gahua faka fakafiliaga ne kotofa po ke ke lata mo e taha la fono – tohi ne fakagahua po ke taha Fakatufono tohi; po ke

(b) Ha Ikipule po ke taha Ekepule, po ke Fakatonu Fono he Fono Ekepule; po ke

63 Tohi Kupu he Fakatufono

(1) To ha ha i ai taha ke kotofa mai he Kau Gahua Fakatufono Niue ke fakahigoa ai ko e Tohi Kupu he Fakatufono, ko ia ko e ulu gahua mau he Kau Gahua Fakatufono Niue mo e ko e takitaki lahi he tau gahua taute he Fakatufono Niue.

(2) Ke lalafi atu ke he falu he haana a tau gahua mo e tau malolo kotofa ne talahau mai he ha fakatufono – tohi, ko e Tohi Kupu he Fakatufono to gahua a ia mo e falanaki atu ke he Fono He Tau Ikipule ke lata ma e tau fakatonutonuaga he tau gahua he tau faahi gahua oti mo e tau ofisa he Fakatufono pule fakatonu. Ko e tau ulu he tau Faahi Gahua po ke ofisa kua lago ki ai e fakaholoaga mitaki mo e tonu he tau gahua he Faahi Gahua ia po ke ofisa ia, mo e falanakai atu ki lalo he Tohi Kupu he Fakatufono, a to pihia atu foki e falanakiaga ia ki lalo he Ikipule he Faahi Gahua ia, po ke ofisa, po ke ha fekau i lalo he haana levekiaga.

(3) Nakai fai talahauaga he Matakupu 69 (2) he Fakatufono-tohi Fakave nei ke tauhele atu ke he tonuhia he Kau Pule Gahua Niue, ke kumi atu mo e fakatonu atu ke he Palemia ke maeke ke moua mai e taliaaga he Fono He Tau Ikipule, to maeke ke kotofa e ha tagata ke eke mo Tohi Kupu he Fakatufono.

(4) Nakai fai fakatufono-tohi po ke la fono-tohi ke maeke ai e ha ole liu fifili he ha tagata gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue ke tuku hagaao atu ia ke he ha fakaholo ki luga po ke kotofaaga he ha tagata kua fifili ke he kotofaaga he Tohi Kupu he Fakatufono.

64 Kau Pule Gahua he Fakatufono Niue

(1) To ha ha i ai e Matakau Kau Pule Gahua ma Niue to fakahigoa e Matakau ia koe Kau Pule Gahua he Fakatufono Niue.

(2) To toko 3 a lautolu ka fifili he Fono Ikipule ke eke mo tau hukui.

(3) Ko e takitaki ha lautolu to fifili foki he Fono Ikipule mai ia lautolu tokotolu.

(4) Ko e Takitaki mo e tau hukui to gahua ai a lautolu ke he 3 e tau, ka e maeke foki a lautolu mai he tau magahala takitaha ke liu fifili.

(5) Ko e tau hukui oti to moua e tau totogi, tau tupe lafi mo e tau tupe lagomatai ka fifili he Fono Ikipule he tau magahala takitaha.

(6) Maeke ke hukui ke fakaoti haana kotofaaga he ha magaaho ke he tohi taatu ke he Palemia, po ke uta kehe he Fono Ikipule a ia mai he kotofoaga, kakano ha kua nakai tuai maeke ia ia ke taute haana tau gahua kotofa (ha kua nakai malolo e tino po ke manamanatuaga po ke ha kakano foki) po ke mahani fakahanoa.

65 Tau Hukui lagomatai he Kau Pule Gahua

(1) Ko e magaaho ka iloa ai kua nakai tuai maeke he ha hukui he Kau Pule Gahua ke taute haana gahua ha kua gagao, po ke fano kehe mo e motu po ke ha mena tupu, ko e Fono Ikipule ka fifili taha ke lagomatai e gahua he hukui ia he tau magaaho ne nakai maeke ai ia ia ke taute haana gahua.

(2) Ti ko e ha tagata ka fifili ke lagomatai e gahua he hukui he Kau Pule Gahua tuga ne tohia ai he Matakupu nai, to moua e ia e tonuhia ke he tau mena oti he hukui he Kau Pule Gahua, mo e ko e kotofaaga he ha tagata pehe nai, mo e ko e ha gahua ka taute e ia ko e hukui he Kau Pule Gahua to nakai maeke he ha fonoaga ke huhu haana kotofoaaga ha kua nakai iloa po ke kua fakaoti.

66 Puhala gahua he Kau

(1) Ka tokoua e tagata he Kau Pule Gahua Niue kua maeke tuai ke fakahoko e fono, he ha magaaho ka fono ai.

(2) To maeke e Kau ke uiina taha kua kitia kua lata ke lagomatai ke lagomatai atu ke he tau fakatutalaaga he fono.

(3) Ki a tokoua e tagata he Kau ka tatai e tau manatu pulega he Kau to maeke he ha fifiliaga ke fai kakano po ke aoga.

(4) Ko e ha mena ka pulega ki ai e Kau he ha fonoaga, po ke ha fifiliaga foki kua taute ke he tau kupu fakamau he Kau ti fakamooli matalima tohi ai e lautolu oti i loto he Kau, to pehe ai kua aoga e tau tauteaga ia.

(5) Ke lafi atu ke he tau fakatokaaga he Fakatufono–tohi Fakave nei to fakatoka ni he Kau haana e tau puhala taute gahua.

67 Ko e Foakiaga he tau Malolo Kotofa

(1) Mo e nakai tauhele atu ke he poakiaga ma e fakaholoaga tumau he gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue, ko e Kau Pule Gahua Niue, mai he taha magahala ke he taha magahala, kua maeke ke foaki e falu he haana a tau malolo kotofa ke lata ma e Kau Gahua Fakatufono Niue (lafi atu ki ai e malolo kotofa nei) ke he taha he Kau po ke taha tagata kehe po ke ke he Tohi Kupu he Fakatufono.

(2) Ke lata mo e ha fakatonuaga ne tuku mai he Kau ko e ha tagata kua foaki ki ai e malolo kotofa to gahua ni a ia ki ai, ke pehe kua taute e haana a gahua ke tuga ni ko e tohia ai pauaki he ha fakatufono – tohi po ke ha la fono-tohi pauaki ki a ia, ka e nakai ko e malolo kotofa ne foaki ki a ia.

(3) Ko e ha tagata ne kua talahau kua gahua a ia ke lata mo e malolo kotofa ne foaki age ki a ia i lalo he Matakupu nei, to pehe ai kua gahua ni a ia ke tuga mo e talahauaga ia, mo e nakai fai talahauaga kua kehe a to kehe ni ka fai fakakiteaga fakamooli ne talahau ai ko e kehe.

(4) Ko e foakiaga he ha malolo kotofa i lalo he vala kupu nei to taute ni e ia, po ko lautolu, po ke ha vahega kua fakakite tonu ke taute e gahua ia, po ke pihia foki kia taha kua fakakite tonu e kotofoaaga.

(5) Ko e foakiaga he ha malolo kotofa i lalo he vala kupu nei to nakai maeke ke tauhele atu ke he tonuhia ha i ai he taha, po ke Kau, ne foaki e malolo kotofa ia, ke taute e gahua kua tonuhia ki ai.

Gahuahuaaga mo e Levekiaga he Kau Gahua Fakatufono Niue

68 Tau Gahua mo e tau Malolo Kotofa he Kau

(1) Ko e Kau Pule Gahua Niue to eke ia mo kau ke fakagahua e tau tagata ma e Kau Gahua Fakatufono Niue, ti, fakalataha mo e muitua ke he Fakatufono – tohi Fakave nei, to ha ha i ai e malolo katoa ke leveki mo e puipui e haana a gahuahuaaga, mo e ha ha i ai foki e levekiaga mo e holoaga mitaki he tau gahua he tau faahi gahua oti mo e tau ofisa he fakatufono pule fakatonu.

(2) Ke lafi atu ke he tau tauteaga Fakave he Fakatufono-tohi Fakave nei po ke ha la fono-tohi, to maeke he Kau Pule ke fakakite e tau fakatokatokaaga ke lata ma e fakagahuahuaaga he tau tagata he Kau Gahua Fakatufono Niue, mo e to fakafano e tau fakatonutonuaga po ke fakagahua e tau malolo kotofa ke lata ia ke taute aki e tau gahua tuga ne toka ai he Fakatufono-tohi Fakave nei po ke tuga ne toka ai i loto he ha fakatufono-tohi.

(3) Ha koe tauteaga he tau gahua mo e fakaaogaaga he tau malolo kotofa kua toka ai hagaao ia ke he Kau Gahua Fakatufono Niue, ko e Kau Pule Gahua kua ataina ke taute e tau kumikumiaga he ha vahega he tau vahega kumikumi fekau kaeke kua manatu kua lata ke eke pihia,mo e ke lata mo e ha kumikumiaga pihia, ko e tonuhia mo e malolo kua talahau nai kua ha ha he Kau Pule ia, ke ui poaki kia lautolu kua lata ke fai fakakiteaga talahau fakamooli mo e ke moua e tau talahauaga fakamooli tuga ne toka ai ke he ha Kau Kumikumi ha ko e ha fakatufono – tohi.

(4) A to kehe ni kaeke ko e muitua ke he Matakupu 69 (2) he Fakatufono Fakave nei, to gahua e Kau mo e falanaki atu ke he Fono He Tau Ikipule ke lata ia mo e tauteaga ke he haana tau gahua mo e fakaaogaaga he tau malolo kotofa ha i ai, ti ko e Kau kua poaki ai nai ke fakailoa atu po ke fakatonu atu ke he Fono He Tau Ikipule, kaeke kua lata, e ha mena kua lauia ai e tau Kau Gahua Fakatufono Niue.

(5) Ko e Kau ka mole e aho 31 ia Mati he tau tau oti, kua poaki nei ki ai ke tuku atu fakamafiti ke he Fono He Tau Ikipule e fakailoaaga hagaao ke he holo mitaki he gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue ke lata mo e tau taha ne fakaoti ai he aho ia. Ko e lagaki he fakailoaaga ia ki a tuku atu foki ke he Fono Ekepule Niue.

69 Tau Kotofaaga ke he Kau Gahua Fakatufono Niue

(1) Ko e tau tagata gahua oti he Kau Gahua Fakatufono Niue to kotofa ni he Kau Pule Gahua Niue, ka e muitua atu ke he Fakatufono – tohi Fakave nei moe ha la fono –tohi po ke fakatufono – tohi, to gahua ni a lautolu ke he tau fakatonuaga mo e tau fakatokatokaaga kua taute he Kau.

(2) Ko e tau mena oti po ke tau talahauaga hagaao ke he tau tagata gahua takitaha (hagaao ke he kotofaaga, holo ki luga e kotofa, tuku hifo e kotofa, hiki e kotofa, hatakiaga, fakaoti kotofa, po ke taha mena kehe) to nakai falanaki e Kau ke he ha fakatonu pule mai he Fono He Tau Ikipule, ka e to gahua ni e Kau ke taute e tau mena ia kua fakamau ki ai mo e tu ke he tuaga tu-tokotaha.

(3) Ko e ha fakatuaga mo e liu fakafoouaga he tau fakatokatokaaga gahua po ke fanoaga he tau palepale he Kau Gahua Fakatufono Niue, ko e tau mena fifili ki ai, ki a lafi ki ai e tau mena nei –

(a) Ke lata mo e tonuhia he Kau Gahua Fakatufono Niue ke fakatumau e gahuaaga mitaki ke he tau gahua, kua lata ke kitia ko e holo tatai e puke tagata gahua mo e tau gahua ke taute, ti mua atu e aoga ke kitekite makutu atu ke kitia ko e tau vahega gahua kehekehe kua loga ke lata mo e tau Niue iloilo mo e makaka he gahua.

(e ) Ko e manako ke fakaata e tau pu gahua ke maeke ke fakagahua akie tau tagata Niue ha ko lautolu ko e tau tagata Niue, ti kua lata ke muitua e tauteaga ia mo e onoono fakatatai atu fakamakutu ke he loga he tau gahua i Niu Silani pihia mo e tau fafatiaga totogi.

(i) Ko e manako ke gahua mo e falanaki fakatatai atu ke he tauhagaaoaga he fakatupuaga ki mua he moui mitaki mo e monuina he motu ne fakatoka he Fakatufono mo e manatu ko e tau fakatokatokaaga gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue ko e mena ke mitaki ai ni a Niue.

(4) Ko e tau totogi mo e tau tupe lafi ki luga he tau tagata gahua he Kau Gahua Fakatufono Niue to totogi mai ni he Fakaputuaga Tupe he Fakatufono Niue, ko e tau tupe ne fakaata mai he Fono Ekepule ke fakamole.

70 Ko e Kau Pule ke taute fakailoaaga mo e tau pulega ke he Fono Ekepule

(1) Ke lata mo e Matakupu 25 he Fakatufono-tohi Fakave nei, ko e poaki nei ke he Kau Pule Gahua Niue, he tau magahala takitaha, ka kitia kua lata, ke tuku atu e fakailoaaga mo e ha pulega ke he Fono Ekepule, hagaao ia ke he tuaga he tau totogi mo e falu a tupe moua he Palemia, tau Ikipule ne toe mo e tau Ekepule ne nakai ko e tau Ikipule mo e Fakatonu Fono, ti ko e Kau Pule Gahua ka taute e Fakailoaaga mo e tau pulega kaeke kua ha ha i ai e ha hikihikiaga he tuaga he tau totogi he Kau Gahua Fakatufono Niue.

(2 Ko e Kau Pule Gahua kua poaki nai ki ai ke tuku atu ke he Fakatonu Fono e ha fakailoaaga po ke ha pulega tuga ne toka ai he vala kupu (1) he Matakupu nei.

(3) Ka e kaeke, ke lata mo e Matakupu 32 he Fakatufono-tohi Fakave nei, kua lata e Kau Pule Gahua Niue ke tuku e ha fakailoaaga hagaao ke he tonuhia faka-fakatufono, po ke faka fakatufono-tohi Fakave, po ke ha fakatokaaga faka fakatufono ne talahau mai he Fakatufono Fakalatalata po ke fakahuiaga fakalataha he vahloto he magaaho kua fafati nei ke kaupa mai he taha e mahina mai he aho ne tuku ai e ole ke moua mai e fakailoaaga ke he Fakatonu Fono, po ke ka manako ki ai, ke moua mai e falu a fakailoaaga lafi a to fakailoa ke he Fakatonu Fono e fakailoaaga fakahiku.

VALA VII
TAU FATOKATOKAAGA MA E MATUTAKIAGA HE FAKATUFONO

71 Fakatumau e tau fakatufono-tohi tuai ke lata mo e Fakatufono-tohi Fakave

Mo e muitua ai ke he Fakatufono–tohi Fakave nei –

(a) Ko e tau fakatufono –tohi he mogonei to fakatumau ni ke fakaaoga ka hoko po ke molea e Aho Fakakatoatoaaga he Pule Fakamotu a to utakehe po ke fakahui ai.

(b) Ko e tau tonuhia, tau mena mo e tau fekau lata ke taute po ke tau kaitalofa, i lalo he tau fakatufono-tohi he mogonei to tumau ni ka hoko po ke molea e Aho Fakakatoatoaaga he Pule Fakamotu, to tumau ni ke mailoga mo e fakagahua ni pihia.

72 – 80Koe falu vala he tohi fakave nei kua nakai tuai fakaaoga

81 Fakamailoga a Niue

A to talia la he Fono He Tau Ikipule ke talaga po ke taute e taha Fakamailoga foou, ko e Fakamailoga a Niue ne talahau mai he Matakupu 15 he Fakatufono – tohi Fakave nei, ko e talaga ia kua talia ki ai e Fono Komiti Fakatufono ke eke mo fakamailoga a Niue ne fakatu ai he Matakupu 7 he Matapatu Fakatufono–tohi Niue 1966 (mo e ha ne toka ai he Matakupu 3 he Matapatu Fakatufono–tohi Fakahui ha Niue 1971).

VALA VIII
FAKAMAAMAAGA

82 Fakamaamaaga

(1) He Fakatufono–tohi Fakave nei, a to kehe ai ni ka talahau pauaki ko e kehe, ko e –

“Aho Fakakatoatoaaga he Pule Fakamotu”, kakano ko e aho ne kamata fakagahua ai e Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Fakafili”, ke lata mo e Fakafiliaga Lahi, kakano ko e ha Fakafili he Fakafiliaga Lahi ia, lafi ki ai e Iki Fakafili Lahi.

“Fakafiliaga Lahi”, kakano ko e Fakafiliaga Lahi a Niue ne fakatu ai i lalo hifo he Matakupu 37 he Tohi Fakave nei.

“Fakafiliaga Liu Fakafili”, kakano ko e Fakafiliaga Liu Fakafili ha Niue ne fakatu ai i lalo hifo he Matakupu 52 he Tohi Fakave nei.

“Fakamau Kupu he Fono Ekepule”, kakano ko e Fakamau Kupu he Fono Ekepule Niue ne kotofa ai i lalo he Matakupu 27 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Fakamau Kupu he Fono He Tau Ikipule”, kakano ko e Fakamau Kupu he Fono He Tau Ikipule ha Niue ne kotofa ai i lalo he Matakupu 14 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Fakatufono-tohi”, kakano ko e ha Fakatufono – tohi he Fono Ekepule Fakave ha Niue tuga ne toka ai he Matakupu 34 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Fakatufono-tohi Fakave”, kakano ko e Fakatufono-tohi Fakave nei, lafi ki ai e Matapatu Fakatufono-tohi he Fono Ekepule (Palemene) Niu Silani ne fakahigoa ko e Matapatu Fakatufono-tohi Fakave ha Niue 1974; lafi ki ai e ha fakahuiaga fakafakatufono-tohi fakave, tuga ne fakaaoga ai he Matakupu 35 he Fakatufono-tohi Fakave nei, he magaaho ka fakamooli e ha fakahuiaga ia mo e fakagahua ai.

“Fakatufono-tohi”, po ke “La Fakatufono-tohi” –

(a) Kakano ko e ha Fakatufono-tohi he Fono Ekepule mo e ha la fakatufono-tohi; ha poakiaga, la fono po ke ha mena ni kua taute ai i lalo he ha Fakatufono-tohi po ke ha la fakatufono-tohi.

(e) Ko e ha Matapatu Fakatufono-tohi he Fono Ekepule (Palemene) Niu Silani kua hokotia foki e fakagahua ki Niue ke eke mo taha vala he tau fakatufono-tohi a Niue po ke ha Poakiaga mai he Kanesila, Fakapuloaaga, poakiaga, la fakatufono-tohi, tohi kotofa faka-Ikipule, la fono po ke ha mena pihia tuga ne taute ha koe muitua ke he ha Fakatufono-tohi tuga ne talahau he palatafa nai, kaeke ko e tau mena oti ia kua pehe kua fakagahua ko e taha vala he tau Fakatufono-tohi a Niue.

“Fono He Tau Ikipule”, ko e kakano ko e Fono He Tau Ikipule a Niue ne fakatu he Matakupu 2 he Fakatufono tohi Fakave nei.

“Iki Fakafili Lahi” ko e kakano ko e Iki Fakafili Lahi he Fakafiliaga Tokoluga ha Niue kua kotofa ai i lalo hifo he matakupu 42 he Tohi Fakave mo e putoia ai falu he tau Iki Fakafili he Fakafiliaga Tokoluga kua fakamooli ai he matakupu 40 he Tohi Fakave ke he haana kotofaaga gahua poke taute ai falu he tau gahua he Iki Fakafili Lahi.

“Tau Fakatufono Mogonei”, kakano ko e tau Fakatufono–tohi oti ne fakagahua ai i Niue to hoko e Aho Fakakatoatoaaga he Pule Fakamotu; lafi ki ai e ha fakatufono – tohi ne fakamooli po ke eke mo e fakagahua ai fakamua po ke mole e Aho Fakakatoatoaaga he Pule Fakamotu.

“Fakatufono-tohi, kakano ko e ha fakatufono-tohi ni ne fakagahua ai i Niue lafi ki ai e Fakatufono-tohi Fakave nei mo e ha la fakatufono-tohi.

“Ekepule he Fono Ekepule”, po ke “Ekepule”, kua fakaaoga ia ke lata mo e Fono Ekepule Niue, kakano ko e ha tagata kua fifili ke eke mo Ekepule he Fono Ekepule ke lata moe Matakupu 16 he Fakatufono – tohi Fakave nei; ka e nakai koe Fakatufono Fono; mo e ka pehe kua tuku e Fono Ekepule to fakahoko atu ia ke lata mo e kakano he vala kupu (4) he Matakupu ia.

“Ikipule”, koe kakano ko e ha Ikipule he Fono He Tau Ikipule; lafi ki ai e Palemia ; lafi ki ai ha Ekepule he Fono Ekepule ne kotofa mo Ikipule Hukui leveki ke lata mo e Matakupu 8 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Fono Ekepule Niue” po ke “Fono”, ko e Fono Ekepule a Niue ne fakatu ai he Matakupu 16 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Kau Gahua Fakatufono Niue”, ko e Kau Gahua Fakatufono Niue ne fakatu ai i lalo he Matakupu 62 he Fakatufono-tohi Fakavei nei.

“Kau Pule Gahua Fakatufono Niue” po ke “Kau Pule Gahua”, kakano ko e Kau Pule Gahua Fakatufono Niue ne fakatu he Matakupu 64 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“La fakatufono-tohi”, kakano ko e ha Fakatufono-tohi he Fono Ekepule he Motu ko Niue po ke Fono Tufono he Motu ko Niue.

“Palemia”, ko e kakano ko e Ekepule he Fono Ekepule ne fifili ke eke mo Palemia ke lata mo e Matakupu 4 he Fakatufono-tohi Fakave nei he mole atu e fifiliaga haana ke eke mo Ikipule ke lata mo e Matakupu 5 he Fakatufono-tohi Fakave nei; lafi ki ai e Ikipule ne fifili ke taute e tau gahua he Palemia ke lata mo e vala kupu (1) po ke vala kupu (2) he Matakupu 9 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Tohi Kupu he Fakatufono”, kakano ko e Tohi Kupu he Fakatufono ne kotofa he Matakupu 63 he Fakatufono-tohi Fakave nei.

“Fakatonu Fono”, kakano ko e Fakatonu Fono he Fono Ekepule Niue ne fifili ke lata mo e Matakupu 20 he Fakatufono–tohi Fakave nei; lafi ki ai e ha Ekepule he Fono Ekepule Niue kua fifili ke taute e gahua he Fakatonu Fono ke lata mo e Matakupu ia.

(2) I loto he Fakatufono–tohi Fakave nei ko e ha tagata kua lata ke omonuo, to maeke ke talia a ia, ka manako ki ai, ke taute fakamooliaga ka e nakai ko e omonuo ne, taute ai he Fakatufono–tohi Fakave nei, ti hiki ni e tau kupu fakatoka he omonuoaga ke lata ni mo e mena ka fakamooli ki ai.

(3) I loto he Fakatufono–tohi Fakave nei ko e ha tagata kua ha ha i ai e kotofa i loto he Kau Gahua Fakatufono Niue, ko e ha talahauaga ki a ia ne toka ai e kotofaaga ia, ki a taute ni e ia e kotofaaga ia lafi ki ai e malolo kotofa ke taute e tau gahua oti he kotofaaga ia.

PacLII: Copyright Policy | Disclaimers | Privacy Policy | Feedback
URL: http://www.paclii.org/nu/legis/consol_act/keftfan261